Ասմունքի Վարպետ
Սուրէն Քոչարեանի Արուեստը
Հայաստանի արուեստի վարպետներուն մէջ Սուրէն Քոչարեան մասնայատուկ տեղ կը գրաւէ: Ան հայ արուեստի մէջ գեղարուեստական ասմունքի հիմնադիրն է եւ անոր մեծ վարպետներէն մէկը` ամբողջ Խ. Միութեան մէջ:
Բանաստեղծութիւններու, արձակ ոչ մեծ ստեղծագործութիւններու եւ մենախօսութիւններու գեղարուեստական ասմունքը գոյութիւն ունէր իրմէ առաջ ալ: Սակայն Ս. Քոչարեանի կատարողական արուեստը ինքնատիպ է իր բազմաթիւ առանձնայատկութիւններով:
Ահա կը սկսի անոր գրական երեկոն: Պայծառօրէն լուսաւորուած բեմի կեդրոնը հանդիսականները կը տեսնեն միայն խոր բազկաթոռ մը եւ ուրիշ ոչինչ: Ոչ մէկ բեմազարդ, ոչ մէկ մասնակի առարկայ: Բեմ դուրս գալով եւ հանդիսականներուն գլուխ տալով` արուեստագէտը կը բազմի աթոռին: Ապա մեղմ, առանց ձայնը ուժեղացնելու, կ՛արտասանէ առաջին բառերը, կը սկսի պատմել: Եւ այդ պահէն դահլիճին մէջ գտնուողները 2-2,5 ժամ շարունակ լարուած ուշադրութեամբ կը լսեն զինք` մոռնալով բեմն ու անցնող ժամանակը: Անոնք կը տեսնեն միայն այն, ինչ որ կը պատկերացուի իրենց երեւակայութեան մէջ `ասմունքողի խօսքերով: Արուեստագէտին գեղեցիկ, հնչեղ ձայնը հնարաւորութիւն կու տայ իրեն բառերու միջոցով բացայայտելու ամէնէն քնքուշ յոյզերը, հոգիի անհամար գանձերը, մարդկային սրտի հարստութիւնները:
Հրաշալի է նաեւ Ս. Քոչարեանի արուեստագէտի շարժուձեւը: Ան օժտուած է վերամարմնաւորելու մեծ շնորհով, վարպետօրէն կը տիրապետէ ծաղրաշարժ շարժուձեւի արուեստին, ժլատ, սակայն արտայայտիչ է անոր շարժումներու լեզուն, ա՛լ չենք խօսիր անոր հաճելի ձայնի հարուստ ելեւէջներուն, պարզ առոգանութեան, յստակ արտասանութեան մասին, որոնց օգնութեամբ ան կը յաջողի դրսեւորել հերոսներուն անկրկնելի կերպարները:
Երբ Ս. Քոչարեան կը կարդայ, մենք կարծէք կը տեսնենք ստեղծագործութեան կենդանի անձերը, կ՛ընկալեն անոնց կեանքն ու պայքարը, անոնց վիշտն ու ուրախութիւնը, ապրումներն ու յոյզերը` իրենց ամբողջ բարդութեամբ:
Հարուստ ու բազմազան է Ս. Քոչարեանի յայտագիրը: Երեսուն տարիէ աւելի գեղարուեստական ասմունքի այդ հիանալի վարպետը պատրաստած է եւ կը ցուցադրէ քանի մը տասնեակ ինքնուրոյն ծրագրեր: Պարբերաբար իր յայտագիրը հարստացուցեր է հայ գրականութեան նշանաւոր գործերով: Յովհաննէս Թումանեանի ստեղծագործութիւնները մեծ դեր խաղացած են Ս. Քոչարեանի արուեստի ձեւաւորման մէջ: Անոր առաջին ստեղծագործական յաջողութիւնները կապուած են Թումանեանի լաւագոյն գործերուն հետ: Ան այժմ ալ մեծ սիրով Թումանեան կ՛արտասանէ: Անոր յայտագրին մէջ պահպանուած է Գ. Սունդուկեանի հիանալի ստեղծագործութիւնը` «Մակակօ»-ն: Յայտագիրը կը զարդարեն նաեւ հայ գրականութեան միւս դասականներուն` Նար-Դոսի, Ա. Իսահակեանի, Ճուղուրեանի եւ խորհրդահայ գրականութեան մէջ աչքի ինկող գրագէտներու` Ստ. Զօրեանի, Արազիի, Սիրասի, Գեղամ Սարեանի եւ Եղիշէ Չարենցի լաւագոյն ստեղծագործութիւնները:
Կատարելապէս տիրապետելով ռուս ժողովուրդի լեզուին` ան հանդէս կու գայ նաեւ ռուս հանդիսականներուն առջեւ: Բայց միայն իբրեւ հասունցած ասմունքող չբարձրացաւ ռուսական բեմ:
Ըլլալով միաժամանակ խելամիտ գրականագէտ` Քոչարեան երեք տասնեակ գրական համադրութիւններու հեղինակ է. ի՛նք ալ է զանոնք կատարողը: Ստեղծագործական խելացի մօտեցումով ան կրնայ դիւցազներգական, դասական ու ժամանակակից գեղարուեստական երկերու հարիւրաւոր, հազարաւոր էջերը սեղմել, ի մի հաւաքել եւ ստեղծել օրկանապէս շաղկապուած, կուռ գրական համադրութիւններ` պահպանելով բուն ստեղծագործութեան գաղափարական ու գեղարուեստական առանձնայատկութիւնները: Ան տուեալ ստեղծագործութենէն կ՛առնէ առաւել տիպական, ցայտուն, արժէքաւոր մասը` ձգտելով, որ գեղարուեստական երկը, կերպարները ունկնդիրին համար դառնան ցցուն, գրեթէ շօշափելի, որպէսզի հնարաւոր եղածին չափ լիովին եւ խորապէս դրսեւորուի երկի բովանդակութիւնը:
Ս. Քոչարեան այդպիսի մօտեցումով ալ վերամշակած է «Սասունցի Դաւիթ» դիւցազներգութիւնը, «Վագրենաւորը», «Հազար ու մէկ գիշերները», «Տեկամերոն»-ը եւ այլն: Մասնաւոր ուշադրութեան արժանի են Ս. Քոչարեանի աշխատանքները հայ եւ ռուս դասական հեղինակներու գործերուն վրայ: Անմոռանալի են անոր համադրութիւնները Լ. Թոլսթոյի «Կրէյցերի սոնատը» գործէն եւ, վերջապէս, Խաչատուր Աբովեանի «Վէրք Հայաստանի» վէպին համադրութիւնը (հայերէն):
Ա. ԲԱՐՍԵՂԵԱՆ
