Ուղեւորը Ուղեգիր
(Ս. Վրացեանի Գիրքին Առիթով)
Կեանքի ուղիներուն վրայ լման վաթսուն տարի դեգերելէ ետք, մեր երախտաւոր ընկերը` Սիմոն Վրացեան հիմա դարձեալ եղած է այդ ուղիներուն անխոնջ վիպերգուն: Այս աշխատանքին համար բացառաբար օգտագործած է իր համապարփակ ու լայնածիր յիշողութիւնը: Երեւակայութիւնը գրեթէ դեր չունի իր գործին մէջ, որ աւելի շատ դիտողութեան ու դատողութեան արդիւնք է, քան` վերասլաց երեւակայութեան:
Կեանքի մէջ սակաւախօս, գրականութեան մէջ առատաբան, մշտարթուն եւ զգաստ այս ուղեւորը ի յայտ բերած է նոյնքան արթուն ու սթափ ուղեգիրի անժխտելի ձիրքեր:
Որո՞ւ մտքէն կ՛անցնէր, որ «ձախողած» վարժապետը եւ «ձախողած» վարչապետը յաջողակ գրագէտը պիտի դառնար իր կեանքի վերջընթեր հանգրուաններէն մէկուն մէջ:
Կրնամ վկայել, թէ գրական զգայարանքն է, որ շարժման մէջ դրած է իր յայտ եւ անյայտ առաքինութիւնները` գրողի, դիտողի, պատմողի, յուշագրի, հիւմորիսթի առաքինութիւններ, որոնցմով հարուստ է իր կեանքը, որոնցմով հարուստ է նաեւ իր գործը:
«Կեանքի ուղիներով»-ի առաջին հատորը կարդալէ ետք ես այն տպաւորութիւնը ունեցայ, թէ ամէն բանի մէջ «ձախողած» այս նախկին վարժապետը կամ նախկին վարչապետը օժտուած է գրագէտի շեշտ խառնուածքով, որ չի գոհանար միայն հանրային հետաքրքրութիւններով, այլ անոնցմէ անդին կ՛երկարաձգուի` արդիւնքէն պատճառին կամ պատճառէն արդիւնքին հասնելու համար:
«Լրագրողը եւ քաղաքական գործիչ, երկուսն էլ մտերիմ էին իմ հոգուն», կը գրէ իր գործի չորրորդ հատորին մէջ:
Լրագրողը չմնաց դժբախտաբար, քաղաքական գործիչ ալ չմնաց բարեբախտաբար: Այս երկու «մտերիմ»-ները հեռացան իրմէ, ինք ալ անոնցմէ հեռացաւ: Միւսը, որուն յիշատակութիւնը չ՛ըներ, բայց որ ապահովաբար աւելի մտերիմ էր իր հոգուն, ետքէն յայտնուեցաւ, թերեւս` հակառակ իր կամքին:
Տուի արդէն այս «միւս»-ին, վերջամնաց մտերիմին անունը` գրագէ՛տը: Եթէ բան մը կորսնցուց լրագրողը, եթէ բան մը չշահեցաւ քաղաքական գործիչը, սակայն վստահօրէն յաղթանակը տարաւ միւսը` գրագէ՛տը:
Սիմոն Վրացեան համեստ անուն մը տուած է ինք իրեն եւ իր գործին: Առաջինը կոչած է յուշագրող, երկրորդը` յուշագրութիւն (իր բացատրութեամբ` «պարապ վախտի խաղալիք»):
Գէթ այս կէտին մէջ, թերեւս` միայն ա՛յս կէտին մէջ, ես համաձայն չեմ իրեն: Որովհետեւ կը համարձակիմ հաստատել ահաւասիկ, որ «Նոյեմի»-ն եւ անոր կաղապարով ուրիշներ ո՛չ յուշագրութիւն են, ո՛չ պատմութիւն. ո՛չ դէպք են, ո՛չ դէմք: Ո՛չ ալ մանաւանդ «պարապ վախտի խաղալիք» են: Պարզապէս գրականութիւն են: Կրնամ աւելցնել նոյնիսկ` զո՛ւտ գրականութիւն են:
Կեանքի ուղիներուն վրայ մազ ու մօրուք ճերմկցուցած, տաք ու պաղ տեսած այս անխոնջ ուղեւորը այնքան շատ մարդիկ կը ճանչնայ, որ անոնցմով կարելի է «յատուկ անուանց» բառարան մը կազմել: Հայաշխարհի կէսը ծանօթ է իրեն, միւս կէսին ալ ի՛նք ծանօթ է: Այս երկու կէսերը մտած են իր գործին մէջ` իբրեւ դէպք, դէմք, յուշ եւ եղելութիւն:
Գրագէտին քով, անկէ առաջ կամ անկէ ետք, ուշագրաւ է դիմանկարիչը:
Քիչ անգամ տրուած է մեզի հաստատել, թէ կարելի է այնքան անձնադրոշմ ըլլալ իբրեւ գրագէտ, որքան` իբրեւ դիմանկարիչ: Միտքս կու գայ անկրկնելի: Զոհրապը` գրագէտ, դիմանկարիչ եւ ուղեգիր: Այս երեք «կտաւ»-ներուն վրայ իր վրձինը փորձած է ահաւասիկ նաեւ մեր վաստակաւոր ու երախտաշատ ընկերը` Սիմոն Վրացեան:
Ընթերցողի իմ պարկեշտութիւնս պիտի չվտանգեմ` ըսելու համար, թէ այս երկուքէն ո՛րը ի՞նչ կ՛արժէ: Պիտի ըսեմ միայն, որ երկուքն ալ հարուստ խառնուածքով մարդիկ են, թերեւս աւելի մեծ են իրենց անձով, քան գործով: Այսինքն ամբողջ ունեցածնին չէ, որ տուած են, մինչեւ յատակը պարպուած չեն, բան մըն ալ իրենց պահած են:
«Կեանքի ուղիներով»-ի հեղինակը կը վկայէ… «հեղինակի կողմից», որ աշխատած է ըլլալ առարկայական եւ անանձնական, «եթէ անանձնական լինելը հնարաւոր է մեր մոլորակի վրայ»:
Անանձնական կրնան ըլլալ հետեւակները, զօրաւոր անհատականութիւն ունեցող մարդիկ չեն կրնար անանձնական ըլլալ, եթէ «հնարաւոր իսկ լինի»: Ի՞նչն է, որ լուսանկարիչը նկարիչ կը դարձնէ եւ գրոտողը` գրագէտ: Չեմ վարանիր ըսելու` դրո՛շմը, այսինքն` անձնական, անձնադրոշմ լինե՛լը:
Այս առումով, հնարաւոր չէ անանձնական լինել մեր մոլորակի վրայ: Կամ` «չէզոք» լինել գրականութեան մէջ:
Իբրեւ դիմանկարիչ` շեշտուած նախասիրութիւններ, համակրութիւններ ու հակակրութիւններ ունի մեր ընկերը: Իր սիրած ու նախասիրած դէմքերն են` Ռոստոմ, Դրօ, Քաջազնունի, Նիկոլ Աղբալեան: Եւ` ուրիշներ ալ անշուշտ:
Կրնամ վկայել, որ դիմանկարիչի իր ձիրքերը պիտի արժեցնէր նորէն, ուրիշներու մէջ թերութիւններ, այլոց մէջ առաքինութիւններ միայն տեսնելով, յիրաւի կամ յանիրաւի:
Գահիրէի մէջ, տասը տարի առաջ, առիթով մը հարցուցի «Կեանքի ուղիներով»-ի հեղինակաւոր հեղինակին.
– Ընկե՛ր Վրացեան, կրնա՞ք ըսել, թէ ձեր վրայ ո՞վ ամէնէն խոր տպաւորութիւնը ձգած է:
Կը սպասէի, որ ծոծրակը քերէր, մտածէր պահ մը, իւրովի յիշէր ծանօթ դէմքեր եւ դժուարանար անոնց մէջ գտնելու ՄԷԿԸ, բացառիկը:
Սակայն այս բաները չպատահեցան եւ, հարցումս դեռ լիովին չձեւակերպած, պատասխանեց.
– Ռոստո՛մը:
«Յատուկ անուանց» բառարան մը կազմելու չափ մարդ ճանչցող, աշխարհի կէսին ծանօթ իմ աննման ընկերս Ռոստոմը ընտրեց` առանց իսկ դոյզն վարանումի: Ժամանակ չունեցայ իր նախընտրութեան պատճառները հարցնելու: Բայց իր չորս հատորները կարդալէ ետք պատասխանը կարծեմ գտած եղայ:
Յետոյ կու գան` Դրոն, Աղբալեանը, Քաջազնունին եւ ուրիշներ: Բոլորն ալ` Ռոստոմէն ետք: Գահակալը Ռոստոմն է: Միւսները պալատականներ են, բայց գահերէց չեն: Եպիսկոպոս են, նոյնիսկ արքեպիսկոպոս են, բայց կաթողիկոս չեն: Կաթողիկոսը Ռոստոմն է:
Կեանքի մէջ ալ, գրականութեան մէջ ալ հիւմըր ունեցող մարդ մըն է ընկ. Վրացեան, ինչ որ կրկնապէս շահեկան ու հաճելի կը դարձնէ իր խօսքը, ինչպէս` գործն ալ: Բայց հիւմըրը շինծու բան մը չէ, ուզուած, փնտռուած բան մը չէ: Ան ուղղակի իր անձէն կը բխի, ինչպէս ջուրը` ակէն:
Ժպիտը կը գեղեցկացնէ մարդ արարածը, կը գեղեցկացնէ նաեւ գրականութիւնը: Ժպիտով ըսուած խօսքը ո՛չ կը ձանձրացնէ, ո՛չ կը դառնացնէ մեզ: Անժպիտ խօսքն է, որ յօրանջել կու տայ մեզի: «Կեանքի ուղիներով»-ին չորս հատորներն ալ երկու անգամ կարդացած եմ մեծ հաճոյքով եւ կը պատրաստուիմ երրորդ անգամ մը եւս կարդալու:
Անտրէ Ժիտ կ՛ըսէր, թէ գրագէտի մը համար յաջողութիւնը այն չէ, որ շատ կարդացուի, այլ այն է, որ վերստին կարդացուի: Այսինքն քանակէն աւելի ժամանակն է, որ կը ճշդէ գործի մը արժէքը: Արդ, եթէ գործ մը երկու անգամ կարդացուի, կը նշանակէ` նուաճած է ժամանակը, ապրելու, տեւելու ամէնէն ապահով եղանակը:
Սիմոն Վրացեան բարեխառն մարդ մը չէ: Անգամ մը ըսի կարծեմ, թէ անհատականութիւն ունեցող մարդ մըն է եւ անհատականութիւն ունեցող գրագէտ մը: Կրքոտ է, կամրջընկէ՛ց տեսակէն: Այս տողը պիտի չգրէի անշուշտ, եթէ կիրքը թերութիւն մը նկատէի: Պոտլեր առիթով մը ըսած է, թէ գրողը եւ քննադատը պէտք է կրքոտ ըլլան, այսինքն անհատականութիւն ունենան: Բարեխառն խառնուածքները բարեխառն գործեր միայն կրնան տալ:
Անկարելի է, որ Սիմոն Վրացեանը տեսնող մը եւ Սիմոն Վրացեանի գործը կարդացող մը որեւէ տպաւորութիւն չստանայ: Կամ ունենայ այն տպաւորութիւնը, թէ տեսածը մարդ մը չէր, երեւորդ մըն էր: Կամ թէ` կարդացածը գիրք մը չէր, կիրակնօրեայ քարոզ մըն էր:
«Կեանքի ուղիներով»-ը պատմութիւն չէ, պատմութեան համար նիւթ է եւ ատաղձ: Հեղինակը վստահելի տեղեկատու մըն է. ո՛չ միայն ժամանակակից է իր պատմած դէպքերուն, այլեւ ականատես է ու մասնակից: Եւ ասիկա անշուշտ կ՛աւելցնէ իր գործին արժէքն ու տեսակարար կշիռը:
Սիմոն Վրացեան ո՛չ միայն պատմել գիտէ, այլեւ համոզել գիտէ: Ասիկա փոքր առաքինութիւն մը չէ հանրային գործիչին, պատմիչին եւ յուշագրողին համար: Գոնէ ես իր գործին չորս հատորներուն մէջ վստահութիւն խախտող կարծիքներու չեմ հանդիպած: Թերեւս պատճառն այն է, որ հազուադէպօրէն ծանօթ եմ ներկայացուած դէպքերուն ու դէմքերուն:
Իր դատումները տեսութիւն չեն, իրողութիւններ են, առնուազն հիմնուած են իրողութիւններու վրայ: Եթէ այս վերջինները ճիշդ են, ուրեմն ճիշդ են նաեւ առաջինները: Պիտի խոստովանիմ, որ կասկածելի բան չեմ տեսած իր գրածներուն մէջ, եթէ հաշուի չառնենք իր ըսածները, որոնք ըսուած են միայն, բայց գրուած չեն:
Արմէն Գարօ եւ Վահան Մինախորեան ակամայ գրագէտներ են: Ատեն մը այն կարծիքը ունէի, թէ Վրացեան նոյնպէս ակամայ գրագէտ մըն է: Հիմա փոխած եմ այս կարծիքս: Ակամայ գրագէտ մը չէ այլեւս, գոնէ ինծի համար, այլ կոչումով գրագէտն է:
Ս. Վրացեանի մէջ ես աւելի շատ կը սիրեմ գրագէտը, քան յուշագրողը: Միաժամանակ նոյնքան կը սիրեմ յուշագրողը, որքան գրագէտը:
Բան մը հասկցա՞ք ըսածէս…
… Հիմա նստիմ եւ անգամ մը եւս կարդամ իր գիրքը: Իր գիրքե՛րը:
Բ. ԹԱՇԵԱՆ
