Սասունի մասին ասում են, որ կոտորուել է առանց արդիւնք տալու: Դա նախատինք է, որ շարունակ կոտորուելն են յիշում, եւ չեն ասում, որ նոյնպէս եւ կոտորել ենք: Կռուողներին չեն կարողացել կոտորել, այլ խաղաղ ժողովրդին, որ արտում աշխատելիս է եղել:… Երկրից տարեկան 50 հազարի չափ մարդ է պակասում: Մենք պիտի շտապեցնե՛նք ինչ որ անելու ենք, չենք կարող երկար սպասել: Այն ինչ որ 4 տարուայ մէջ կարելի է անել, մենք պիտի աշխատենք մի տարուայ մէջ անել:
ԱՆԴՐԱՆԻԿ
Յեղափոխականին կեանքը փոթորկալի կեանք մըն է, դառնութիւններով լեցուն. անոր ճանապարհը փշոտ եւ տատասկոտ է: Այդ ճամբան քալողներու վրայէն միշտ կը սաւառնի մահուան աստուածը… Շատերը կը ցանկան ֆետայի ըլլալ, սակայն քիչեր կ՛արժանանան այդ պատուոյն: Պէտք է քալել, քալե՜լ, որպէսզի հասնինք մեր նպատակատեղին: Է՜հ, արծուի ճուտե՛ր, մենք որ այս փոքր նեղութիւնը չկրնանք տանիլ, ինչպէ՞ս տանի այն հերոս ժողովուրդը, որ ամէն օր զրկանք-չարչարանքներու ենթակայ է:
ԳԷՈՐԳ ՉԱՒՈՒՇ
Ա՜յ, խեղճ ազգս, ինծի կը հայհոյես ու կը նախատես, որ իմ պատճառով է անբարտաւան թուրքը քեզ կը սպաննէ: Խեղճ ժողովուրդ, եկո՛ւր յետեւէս, զէնք վերցուր, զէ՛նք, որ փրկուիս. ուրիշ փրկութիւն չկայ: Զէնքը կարիք մըն է, անյետաձգելի կարիք մըն է: Հա՛յ ժողովուրդ, դուն ինձ կը հալածես քեզ սպաննողին հետ միացած, անգիտօրէն կը մատնես, կ՛ատես, բայց սխալած ես. եկո՛ւր յետեւէս: Ա՛յս է փրկութեան ճամբան:
ՍԵԲԱՍՏԱՑԻ ՄՈՒՐԱՏ
Հոգուս խորքին մէջ համոզուած էի, որ այսքան անարդարութիւնը անպատիժ չէր մնալու, որ թափուած արիւնը ի զուր պիտի չանցնի եւ որ պատմութիւնը օր մը իր վրէժը պիտի լուծէ ռուսական եւ թրքական հրէշային կայսրութիւններէն:
ԱՐՄԷՆ ԳԱՐՕ
Նրան կռիւ ուղարկելիս, ողջ-դարձի առթիւ Դաշնակցութիւնը ուղեկցեց Եփրեմին` հին դիւցազնական պատուէրով.- «Կա՛մ վահանը ձեռքիդ, կա՛մ վահանի վրայ»: Եւ ան մնաց հաւատարիմ այդ պատգամին: Չորս տարի նա կեցած էր վահանը ձեռքին միշտ էլ յաղթող եւ այսօր նա պառկած է վահանի վրայ… նորէն յաղթող: Եփրեմները, հրամանատարները կ՛ընկնին եւ պէտք է ընկնին: Նրանց մահով բանակն է, որ կը յաղթանակէ, հայութեան, ամբողջ Մարդկութեան Ազատութեան օրն է, որ կը մօտենայ… (Կը վկայէ Ռոստոմ):
ԵՓՐԵՄ ԽԱՆ
ՀՅԴ 125-Ամեայ Ուղին`
125-Ամեայ Դրուագով
29.- յունուարին, Սասունը բոլոր կողմերէն պաշարուած էր արդէն: Փաստօրէն, ոչ Հրայրի եւ Վահանի խոհեմ քաղաքականութիւնը կրցած էր փոխել Սուլթանի ծրագիրները, ոչ ալ եւրոպացի հայասէրներու կրկնուող զգուշացումները: Օգտուելով նաեւ Ռուսաստանի հայահալած կեցուածքէն` «Եըլտըզը ծրագրեր էր այս անգամ ի սպառ ոչնչացնել հայկական ըմբոստացումի կեդրոնավայրը, զոր չկրցաւ խորտակել 1894-1895-ին: Զէքի եւ Սալիհ փաշաներու ընդհանուր հրամանատարութեան տակ` թրքական կանոնաւոր ուժերը կը հաշուէին շուրջ 10,000 զինուոր, զինուած թնդանօթներով, կատարելագործուած զէնքերով եւ առատ ռազմամթերքով: Ասոնց կ՛օժանդակէին 5-էն 7 հազար քիւրտ զինեալներ:
30.- 1904-ի յունիս-յուլիսէն, զէնքի եւ զինատար խումբերու դէպի երկիր կեդրոնացման դաշնակցական գործունէութիւնը ահաւոր հարուած կը ստանայ, երբ սահմանին վրայ ռուս զինուորները երեք կողմէ կը պաշարեն ֆետայիներու խումբը. չորրորդ կողմէն ալ` թուրքերը. ու այսպէս կ՛առնեն հայոց խումբը խաչաձեւող կրակին տակ: Անել կացութիւն մը` տարօրինապէս ողբերգական: Մէկ քանի ժամ կռուելէ յետոյ, ֆետայիները կ՛որոշեն անձնատուր ըլլալ ռուսներուն:
31.- 1904-ի ամառը Սասունին օգնութեան փութալու համար, ինքնապաշտպանութեան կռիւ մղող բազմաթիւ խումբեր ճամբայ հանուեցան նաեւ Պարսկաստանէն, որոնցմէ Փոխիկի խումբի մասին կը վկայէ Ռուբէն.- «Փոխիկ մեզմէ մի երկու շաբաթ յետոյ ճամբայ ելաւ. լեռները բռնուած էին արդէն հովիւներով եւ քոչուորներով… Թէեւ Մստոն նոյն ճամբով կը տանէր ինչ որ մեր խումբը առաջնորդած էր, բայց այդ ճամբան արդէն թակարդ էր, որ կ՛երթար Ռազիի ձորը… Արշալոյսի Փոխիկի փոքր խումբը արդէն ծանր կռուի մէջ էր եւ մինչեւ կէսօր անոր հաշիւը փակուած էր»:
32.- 1905-ի փետրուարին Ժընեւի մէջ կը գումարուի Դաշնակցութեան խորհուրդը, որ քննեց մանաւանդ կովկասահայ հարցը եւ, յստակ հիմնաւորումներով` ՀՅԴաշնակցութեան համար անմիջական պահանջ նկատելով Կովկասի մէջ յեղափոխական գործունէութեան առանձին ծրագիր մը, որոշեց «Կովկասեան շարժման հարցումի ինքնապաշտպանութեան շրջանից անցնել բուն յեղափոխական գործունէութեան», առ այդ պատրաստելով` եւ հրատարակելով նաեւ ծրագրի նախագիծ մը` որուն վերջնական հաստատումը կը ձգուէր յաջորդ Ընդհ. Ժողովին: «Կովկասեան գործունէութեան նախագիծ»-ը ՀՅ Դաշնակցութիւնը կ՛օժտէր տեսաբանական եւ քաղաքական հետեւեալ երկու հայեացքներով.- ա) վերլուծում կովկասահայութեան քաղաքական եւ ընկերային վիճակին` իբրեւ հիմնական պատուանդան անոր յեղափոխական շարժման, որուն կը հետեւի յեղափոխական այդ շարժման զետեղումը` ընկերվարութեան գաղափարախօսական պարունակին մէջ. եւ բ) Անդրկովկասի համար դաշնակցային դրութեան պահանջ, բոլոր ազգերու, համայնքներու եւ դասակարգերու համար հաւասար իրաւունքներով, ներքին լայն ինքնավարութեամբ` բայց առանց անջատուելու Ռուսաստանէն:
