ՌԱԿԸՊ ԶԱՐԱՔՕԼՈՒ
Ապրիլին այցելեցի Թէսաղոնիկէ: Տեսայ 1908-ին օսմանեան սահմանադրութեան յայտարարուած հրապարակը: Նացիներու գրաւման օրերուն քաղաքի հրեաները այս հրապարակէն հալածանքներով, արհամարհանքով ղրկուած էին Օշուիցի ողջակիզման ճամբար: Այդ դէպքը սաֆարատ հրեաներու մեծագոյն կեդրոնը հանդիսացող Թէսաղոնիկէի վերջակէտն է: Հրեաներուն թանգարանին մէջ Թէսաղոնիկէին քայլ առ քայլ «ազգային» քաղաքի մը վերածուիլը տեսանք: Զմիւռնիոյ հրդեհին նման փորձանք մըն ալ, 1917-ին, Վարտարէն դէպի ներքեւ յարող ուժեղ հիւսիսային քամիին ալ ազդեցութեամբ հրոյ ճարակ դարձուցած էր Թէսաղոնիկէն: Ա. աշխարհամարտի այդ օրերուն Թէսաղոնիկէ խարսխուած ֆրանսական զօրամասին` հրդեհը մարելու համար ոչ մէկ ջանք վատնելը, նոյնիսկ հրդեհին ծաւալման համար աշխատիլն ալ քաղաքի առասպելներէն է:
Ինչպէս բազմազգի Թէսաղոնիկէն, «կեաւուր» Զմիւռնիան ալ անվերադարձ կերպով կորսնցուցած են իրենց յատկութիւնը:
2007-ին Սարայեւոյի մէջ այցելած էի հրեաներուն սրբավայրը, որ թանգարանի վերածուած էր: Տարեց սաֆարատ պահակին հետ փորձած էի իմ խեղճուկ սպաներէնով զրուցել: Անցեալին 20 հազար հրեայ բնակիչ ունէր Սարայեւոն: Թանգարանին մէջ կը ցուցադրուէր հակաֆաշական դիմադրութիւնը: Սաֆարատներ 500 տարի է, որ կը պահեն լատինօ կոչուած հին սպաներէնը: Թուրքիոյ հրեաներուն հրատարակած թրքերէն «Շալոմ» թերթին երկու էջերը այս լեզուով լոյս կը տեսնեն:
Երեւոյթը նման է Ողջակիզումին զոհ գացած Արեւելեան Եւրոպայի հրեաներուն, որոնք հին գերմաներէնով` ետիշերէնով կը խօսէին:
Նախորդ շաբաթ սպանական խորհրդարանը, նոր օրինագիծ մը վաւերացնելով, երկքաղաքացիութեան հնարաւորութիւն տուաւ սաֆարատ հրեաներուն:
Նման բնոյթով օրէնք մը արդէն ի զօրու էր, բայց ան կը մերժէր երկքաղաքացիութիւնը:
Սպանիոյ Ալֆոնսօ ԺԳ. թագաւորը համաշխարհային մամուլին ուշադրութիւնը իր վրայ կը պահէր մինչեւ Ի. դարու կէսերը: Թէեւ սպանական գաղութատիրութեան վերջին երկու երկիրները` Ֆիլիփինեան կղզիները եւ Քուպան, իր օրով ձեռքէ ելան, բայց ան շարունակեց ժողովրդականութիւն վայելել: Գահի այժմու աթոռակալներն ալ իր տոհմէն սերած են: Սպանիոյ հանրապետութիւնը թէեւ 1931-ին վերջ դրաւ անոր իշխանութեան, բայց զօրավար Ֆրանքոյի մահէն ետք դարձեալ իր թոռն է, որ պիտի գահակալէր Սպանիոյ մէջ:
Պալատի մասին երբ կը խօսուի, անխուսափելի է հասարակութիւնը հետաքրքրող սիրոյ հեքիաթները: ԺԹ. դարու վերջերուն եւրոպական մամուլի էջերը Անգլիոյ Վիքթորիա թագուհիի թոռնուհիին սիրահարելուն, այս վերջինին կաթողիկէ դաւանանքին անցնելուն եւ այսպէսով ալ ամուսնանալնուն նիւթերով լեցուն էր:
Իսկ երբ գահի, թագաւորի մասին կը խօսուի, դարձեալ անխուսափելի է անիշխանականներու դերակատարութիւնը: Քաթալոն կին անիշխանական մըն ալ ազնուական հարսնեւորներու շարասիւնին վրայ ռումբը արձակեց: Ա՜խ այս անջատողական գաթալանները, մինչեւ օրս կը շարունակեն անկարգութիւնը եւ կ՛ոտնակոխեն Սպանիոյ սահմանադրութիւնը:
Իսկ մեր այս չես գիտեր` քանիերորդ Ալֆոնսոն բնաւ բարի գործ մը չունի՞: Անշո՛ւշտ ունի, ան Չինաստան այցելող Սպանիոյ առաջին թագաւորն է: Տակաւին, Համիտի իշխանութեան օրերուն դէպի Կոստանդնուպոլիս իր այցելութիւնը այս առումով սկզբնակէտի մը հանգամանք ունի:
Սպանական-օսմանեան յարաբերութիւններու պատմութիւնը Միջերկրականին տիրապետելու պատմութիւն մըն է միաժամանակ: Պատմութեան մէջ «Ինեպահթը» անունով ծանօթ Լըփանթոյի ծովային պատերազմին ոչնչացուցած էր օսմանեան նաւատորմը: Այսպիսով, երբ Արեւմուտքի դռները փակուեցան Լեւանթի դիմաց, նոր աշխարհի յայտնաբերումով Սպանիա եւ Փորթուգալ գաղութատիրական հսկայ կայսրութիւններու վերածուեցան:
Օսմանեան-սպանական առաջին խաղաղութեան, բարեկամութեան եւ առեւտուրի համաձայնութիւնը կնքուեցաւ 1782-ի սեպտեմբերին, բարեկարգումներով ծանօթ Սելիմ Գ.-ի օրով: Տարի մը անց ալ բացուեցաւ Սպանիոյ առաջին դեսպանատունը:
Այս յարաբերութիւններու ձեւաւորման եւ հաստատման մէջ կարեւոր դերակատարութիւն ունեցան Սպանիայէն վտարուած, բայց սպանախօսութիւնը շարունակող սաֆարատ հրեաները:
Ահա մեր Ալֆոնսօ թագաւորն ալ Պոլիս այցելութեան ընթացքին 400 տարի անց հանդիպեցաւ իր համերկրացիներուն հետ եւ ձեւով մը ներողութիւն խնդրելով` զիրենք Սպանիա հրաւիրեց:
Սպանիոյ քաղաքացիական պատերազմին Թուրքիա երկդիմի քաղաքականութիւն որդեգրեց: Անգարայի դեսպանատան մէջ ֆաշական Ֆրանքոյի կողմնակիցները, Պոլսի հիւպատոսարանի մէջ ալ հանրապետականները կը գործէին:
ԺԴ. դարուն հրեաները Սպանիոյ մէջ 300 հազար բնակիչներով աշխարհի մեծագոյն հրեայ համայնքը կը կազմէին: Այսօր այդ թիւը նուազած է 40-50 հազարի: 1478-ին հիմնուեցաւ կաթողիկէ արմատականութեան խորհրդանիշը համարուող Կրօնական ատեանը: Իսկ 1492-ին Արակոնի արքայ Ֆերտինանտ Բ. եւ Քաստիլիոյ թագուհի Իզապէլլա Ա. պարտադրեցին, որ երկրի բոլոր բնակիչները ընդունին կաթողիկէ դաւանանքը: Հրեաները կա՛մ կրօնափոխ պիտի ըլլային, կա՛մ ալ լքէին երկիրը: Անտալուսի մահմետականներն ալ ենթարկուեցան նոյն պարտադրանքին: 1609-ին, երբ տեսնուեցաւ, որ ակնկալուածէն շատ աւելի մեծ թիւով իսլամադաւաններ կրօնափոխ եղած են, նոր հրովարտակով մը երկրէն վտարուեցան մորիսքոս կոչեալ կրօնափոխ իսլամներն ալ:
Սպանիոյ արդարադատութեան նախարարը նոր օրինագիծը կը ներկայացնէր հետեւեալ բացատրութիւնով. «Սպանիոյ պատմութեան որոշ մէկ հատուածը յստակացնելու համար բաւական երկար ճանապարհ մը անցանք»:
1998-ին «Սէ.Էռ.Տէ.Ա.»-ի Փարիզեան երկխօսութեան ժողովին, երբ կը քննարկուէր 1915-ի նիւթը, յայտնած էի, թէ Թուրքիոյ Հանրապետութեան առաջնակարգ պարտականութիւնն է աքսորուած կամ բնակչութեան փոխանակումով տեղահան եղած իր նախկին քաղաքացիներուն քաղաքացիութեան իրաւունքը ապահովել եւ անցագիր շնորհել: Այս առաջարկի ներշնչումը կ՛առնէի Սպանիոյ արքայ Ալֆոնսոյի` դեռ ԺԹ. դարու վերջերուն սաֆարատ հրեաներուն ուղղեալ հրաւէրէն:
Մեր Թայեոն ալ հետեւեցաւ Ալֆոնսոյի օրինակին եւ քանի մը տարի առաջ կատարած աթէնքեան այցելութեան ետ հրաւիրեց Իսմեթի կողմէ վտարուած յոյները: Ապարդիւն մնաց այդ փորձը, հակառակ որ անոնք դեռ կը կրեն Թուրքիոյ Հանրապետութեան անցագիրները:
Ան չէ յարգած նաեւ Հէյպելի կղզիի հոգեւոր ճեմարանը բանալու մասին խոստումը: Յամառած է` «Աթէնքի մէջ մզկիթ կ՛ուզեմ» ըսելով:
«Ակօս»
