ՍԱՐԳԻՍ ԶԷՅԹԼԵԱՆ
Հանրայայտ իրողութիւն է, որ հայ քաղքենիութիւնը երբեք չքաղաքականացաւ, չհայրենացաւ եւ երբեք արիութիւնը չունեցաւ հայ ժողովուրդի քաղաքական ճակատագիրը վարելու պատասխանատուութիւնը ստանձնելու, մանաւանդ Հայ դատի հետապնդման պայքարին իր անվերապահ մասնակցութեան ճամբով:
Ընդհակառա՛կն, բովանդակ Հայ յեղափոխութեան շրջանին, ան ո՛չ միայն չնպաստեց, այլեւ արմատապէս հակադրուեցաւ հայ ազատագրական շարժման, անոր յաջորդական գրեթէ բոլոր հանգրուաններուն:
Աւելի՛ն, իբրեւ պահպանողական մտածողութեան ու մտայնութեան գործնական արտայայտութիւն, խոհեմութեան ու իրատեսութեան բնաբանին տակ, համակերպումի կամ պարտուողական ոգիի մարմնաւորումը կազմեց տեւաբար եւ, իբրեւ այդպիսին, գլխաւոր արգելակներէն մէկը հանդիսացաւ ոչ միայն հայ քաղաքական ու յեղափոխական մտքի զարգացման, այլեւ մեր ազգային հաւաքական կամքի եւ կազմակերպական ուժի կերտման:
Գործելակե՛րպ մը, որով ան յաճախ ջուր լեցուց օտարի ջրաղացին եւ ճամբայ հարթեց արտաքին ազդեցութեանց ներթափանցումին:
Ըստ էութեան` բանկալի քաղաքականութեան ջատագովը մնաց միշտ, հայ ժողովուրդի գոյութեան իմաստն ու գրաւականը որոնելով – եւ գտնելո՛վ – ազգային – եկեղեցական, կրթական եւ, լաւագոյն պարագային, մշակութային, ինչպէս նաեւ ապաքաղաքական` ընկերային ու բարեսիրական գործունէութեանց ծիրին մէջ ընդհանրապէս:
Իսկ Հայ եկեղեցին, հայ դպրոցը, հայ մշակոյթը եւ մնացեալը առհասարակ աղքատաց պնակի բնոյթ միայն կրեցին հայ քաղքենիութեան տարբեր խաւերուն համար, տեսակ մը գթութեան գործի, նպաստամատոյցի, բարերարութեան ասպարէզ, ուր «բախտաւոր» ազգայինները կու գային իրենց «խղճի պարտք»-ը կատարելու «դժբախտ» ազգին եւ «անբախտ» ազգայիններուն հանդէպ:
Հայ քաղքենիութեան այս մտայնութիւնն ու գործելակերպը շեշտուեցաւ առանձնապէս սփիւռքի մէջ:
Եւ որովհետեւ ընկերային ոչ մէկ լուրջ գաղափարախօսութիւն ունէր կամ կրնար մշակել եւ ոչ մէկ քաղաքական արեւելումի կը հետամտէր, բացի բանկալի քաղաքական իր վարքագիծէն, հայ քաղքենիութիւնը, բնականաբար, Հայ յեղափոխութենէն ետք, հակադրուեցաւ նաեւ հայ քաղաքական կուսակցութեանց, առաւել կամ նուազ ուժգնութեամբ, ըստ իւրաքանչիւրի գաղափարաբանական եւ քաղաքական ուղղութեան ու նկարագրին:
