Արփիկ Միսաքեան Եւ Շահան Շահնուր (Բ. Մաս)

ԱՐԱ ԳԱԶԱՆՃԵԱՆ

Օգոստոսի կէսերուն, «Ասպարէզ» լոյս ընծայեց «Շահան Շահնուր եւ Արփիկ Միսաքեան» խորագրով յօդուածս, ուր օգտագործած էի Արփիկ Միսաքեանի ստորագրած «Որպէս վկայութիւն» անունով գրութիւնը, ուր ան կը ներկայացնէր Շահնուրի հայ գրականութեան «վերադարձ»-ի բոլոր մանրամասնութիւնները: Ատենին, յօդուածը դրական ձեւով ընկալուեցաւ յատկապէս մտաւորական շրջանակի մը կողմէ, որոնց համար բաւական լուսաբանական կէտեր կային, յատկապէս` Շահնուրի վերջին տարիներու ոդիսականին եւ Արփիկ Միսաքեանի տարած հոգատարութեան եւ խնամքին շուրջ: Այս դրական մօտեցումն է, որ պատճառ դարձաւ, որ նոյնանման քանի մը յօդուածներով, պատմական որոշ տուեալներ վերստին հանրութեան սեփականութիւնը դարձնելու միտքս, որովհետեւ անկասկած, որ ատենին լայն արձագանգ ձգած են այդ յօդուածները, սակայն վերստին կարդացուելու պէտքը ունին եւ որպէս պատմական վկայութիւն` որոշ կարեւորութիւն կը ներկայացնեն:

Այս յօդուածներու շարքին մէջ կ՛իյնայ Արփիկի «Սիրելի Շահնուր» գրութիւնը, ուր ան կը պատմէ Շահնուրի դագաղին ընկերակցելով ճամբորդութիւնը դէպի Փարիզի հայկական եկեղեցի եւ ապա` Փեր Լաշեզի գերեզմանատան մէջ Շաւարշ Միսաքեանի ընտանեկան դամբարանին մէջ անոր թաղումը: Այլ առիթով մը պիտի ներկայացնեմ Զարեհ Որբունիի գրած յօդուածը` Նիկողոս Սարաֆեանի դիակին այցելութեան առիթով գրուած: Նոյնպէս պիտի աշխատիմ Հրանդ Սամուէլի գրած «Ի՞նչպէս ծնաւ «Յառաջ»-ը յօդուածին ճամբով, պատմական կարեւոր այլ վկայութիւն մը տալու: Այս յօդուածով, սակայն, պիտի ներկայացնեմ Շահնուրի եւ Արփիկ Միսաքեանի վերջին ուղեւորութիւնը դէպի Փարիզ, մէկը` դագաղին մէջ պառկած, իսկ միւսը` մտածումներու անծայրածիր ովկիանոսի մը մէջ ընկղմած:

Ահաւասիկ Միսաքեանի պատմական կարեւոր նշանակութիւն ունեցող յօդուածը:

Սիրելի՛ Շահնուր,

Եւ ահաւասիկ վերջին նամակս, զոր պիտի չստանաս: Այլեւս երբեք նամակ պիտի չստանաս: Ոչ ալ թերթ: Ու հոս է, որ հաւանաբար քու մեծագոյն զրկանքդ, այսօր: Այցելուները կրնան շատնալ, Փեր Լաշեզը աւելի մատչելի է, քան` այն բոլոր հանգրուանները, ուրկէ անցար, գիտես ասիկա դուն, որ երկու տարի առաջ, մեռելոցի այս նոյն առաւօտը, հեռաձայնեցիր ինծի ու ըսիր. «Երանի՜ թէ գերեզման մը ըլլայի»: Չհասկցայ ու հարցուցի. «Ինչո՞ւ»: Անողոք էր պատասխանդ. «Այցելու կ՛ունենայի», ըսիր: Չանդրադարձար, թէ որքա՜ն ազդուեցայ: Բայց շաբաթ մը ետք ճամբայ ինկայ ու եկայ: Այդ խօսքէդ ետք չէի կրնար չգալ: Հիմա, գերեզման մըն ես: Ու այսօր գուցէ այցելուներ ունենաս: Բայց, ներէ՛, սիրելի՛ս, ես պիտի չգամ: Ամէն օր կրնամ գալ, բայց այլեւս երբե՛ք, մեռելոցի ա՛յս օրը:

Կը յիշե՞ս մեր վերջին ճամբորդութիւնը: Հինգշաբթի, օգոստոս 22, ժամը չորսն էր, ու առաւօտը դեռ սեփ-սեւ, նման կառքին, որով եկար զիս առնելու` «Հոմ-Արմէնիէին»-ի դրան առջեւ: Դուն պառկած էիր փակ տուփի մը մէջ ու միասին ճամբայ ելանք: Կը զգայի՞ր թէ մօտդ եմ: Չեմ գիտեր: Ծոցդ դրած էի քու վերջին գրութիւնդ` «Բայց երազն էր գերհզօր»* ու կ՛երթայինք պարապ կառուղիին վրայ:

Մէկ տարուան մէջ երրորդ անգամն էր, որ միասին այս ճամբան կը բռնէինք: Քանի մը շաբաթ առաջ կրկին քեզի հետ հոսկէ կ՛անցնէինք, բայց այն ատեն փառաւոր կարմիր կառքով մը, ու լուռ չէիր, ինչպէս այսօր: Կը խօսէիր, կը դիտէիր, կը խնդայիր, կը կատակէիր` փորձելով ուշադրութիւնս ցրուել, որպէսզի աչքէս վրիպի թէ ծխիկ մը կը վառես:

Իսկ անցեա՞լ տարի: Հիւանդատար կառքով մըն էր, Տէ-Էս մը, ինչպէս պահանջած էր բժիշկը, որպէսզի ցնցում չըլլայ: Զուարթ էիր, նոյնիսկ մեզի ընկերակցող բժիշկին ներկայութիւնը գուշակել չէր տուած, թէ վիճակդ ծանր է: Սա չափով միայն գիտէիր, թէ գործողութեան հարց մը կայ ու Փարիզ կը փոխադրուէիր, որպէսզի կա՛մ չըլլաս, կա՛մ ապահով պայմաններու մէջ ըլլաս: Կը մաղթէիր, որ չընեն, բայց ձայն չէիր հաներ: Ցերեկին կեցանք ճաշի համար ու քեզի բերի առանց աղի միս մը, ու առանց աղի սալաթ մը: Գէշ տեսակէն բարկացար ու «Չե՛մ ուտեր» պատգամեցիր` կտրուկ ու վերջնական: Գաւաթ մը Պոժոլէ եւ կտոր մը  քամանպեր մը պահանջեցիր: Չբերի ու պահ մը ես ալ բարկացայ: «Սերդութիւն չեմ սիրեր» ըսիր ու չկերար: Ինչպէ՞ս խոստովանէի քեզի, թէ մեկնումէն առաջ բժիշկը ըսած էր.

«Vous n՛arriverez jamais jusqu՛à Paris, il vous claque entre les doigts»:

(Դուք երբեք Փարիզ պիտի չհասնիք: Ան ջիղերդ պիտի քայքայէ: Ա. Գ.):

Ինչպէ՞ս խոստովանէի քեզի, թէ երբ ընկերակցող բժիշկէն արտօնութիւն ուզած էի պուտ մը պանիր ու քիչ մը գինի տալու քեզի, խելացին սապէս պատասխանած էր` «նման պարագայ մը ունեցանք անցեալները, մարդը հիւանդանոց մտնելէն առաջ, ուր գործողութիւնը պիտի ըլլար, լաւ մը կերաւ ու մեռաւ»:

Ու շարունակեցինք մեր ճամբան: Մօտ մէկ ժամ «քէն» ըրիր ու յանկարծ հարցուցիր. «Համա, եթէ մեզ հիւանդանոցը չառնե՞ն»: Զարմացած նայուածքիս անմիջապէս պատասխանեցիր. «Ինծի՛ պատահած է»:

Եւ ես այսպէս ետ գացած էի, երբեմն տարի մը, երբեմն քանի մը շաբաթ: Կառքը կ՛երթար արագ, քաղաքներու անուններ` Էքս-ան-Փրովանս, Մարսէյ: Շարժավարը շատ մեռել փոխադրած էր, բայց երեւի զգաց, թէ ա՛յս մէկը ուրիշ էր, ու հարցուփորձի սկսաւ: Ի՞նչ կրնայի ըսել: Ինչպէ՞ս բացատրէի սա գաւառացի պարզ տղուն, որ կը խոստովանէր, թէ նոր կ՛իմանար, որ «հայ ըսուած բան մը կայ» ու աւելի կը զարմանար, երբ կը ճշդէի, թէ «Հայաստան ըսուած բան մը կայ», որ դուն «Պճեղ մը անուշ սիրտ»-ը գրած ես: Չկրցայ ու մէկ խօսքով գոհացայ. «Գիտցէ՛ք, թէ սփիւռքի մեր վերջին մեծ գրագէտը կը փոխադրէք»: Ու լռեցի:

Ես կը նախընտրէի քեզի հետ խօսիլ: Այսինքն` քեզի հետ լռել:

Առաւօտը կը սկսէր բացուիլ: Մշուշոտ արեւ մը կը սկսէր բարձրանալ դեռ վարանումով: Չամըլճայի առաւօտը չէր: Թէեւ օրը կ՛ուզէր գեղեցիկ ըլլալ, բայց ես այնքա՜ն տխուր էի, այնքա՜ն տխուր: Լա՛ւ որ չտեսար: Ո՞ւր կ՛երթայինք, այսքան արագ, այս ամայի, այնքան սիրած ճամբաներէդ: Քեզ ո՞ւր կը տանէի այս անգամ: Փոս մը:

Ու յանկարծ վարորդը մեր լռութիւնը կը խզէր: Չէր համակերպեր լռութեան: Այլեւս գիտէր, թէ սովորական փոխադրութիւն մը չէ, քիչ մը շուարած էր ու կը վախնար, որ ձախաւեր բան մը կ՛ըսէ: Այնքա՜ն զգուշ էր, որ պարզ, միայն ձախաւեր բան մը կրնար ըսել: «Գիտէ՞ք, տիկին, այս տաք օրերուն շատ լաւ աշխատեցանք, չէինք հասնիր, ամէն օր կաթուած, սրտի տագնապ, ծովի արկած,  արեւահարութիւն: Փաթրոնը ստիպուեցաւ նոր պաշտօնեայ առնել երէկ, ձերինին հետ, չորս հատ ուրիշ դագաղի զետեղում ունէինք»:

Ու յանկարծ կը լռէր` անդրադառնալով, որ սխալ մը գործած էր: Ու ճամբան կ՛երկարէր մեր առջեւ, անսահման: Օգոստոսեան այս օրը դեռ ոչ ոք վերադարձի ճամբան բռնած էր ու գրեթէ մինակ էինք: Ես կրկին ետ կ՛երթայի: Քանի մը օր առաջ էր միայն: Պառկած էիր կաթուածահար եւ ուզեցիր, որ քեզի ընթերցում ընեմ: Բերած էի վերջին նամականիդ երկու «Նայիրի» եւ մէկ բացիկ, զոր ստորագրած էին` Յարութ, Զուլալ, Բաբգէն ու Փօլատ**, եւ որ քեզի այնքա՜ն ուրախացուց: Ուզեցիր, որ կարդամ «Նայիրի»-ի տպած Զոհրապի նամակները: Վարանեցայ, բայց շատ պնդեցիր, «հրահանգեցիր» ու սկսայ կարդալ, ի տես անչափելի յուզումիդ` կեցայ: «Շարունակէ՛» պոռացիր: Այո՛, պոռացիր:

Ամբողջ Եղեռնը կը տողանցէր աչքիդ առջեւ: Աւարտեցի ու թերթը մէկ կողմ նետեցի, բայց որովհետեւ աչքէդ բան չէր վրիպեր, ըսիր. «Շարունակէ՛, ետե՛ւն ալ կայ»: Շարունակեցի ու երբ վերջացուցի, դուն գացիր Պոլիս, Սկիւտար, յիշեցիր սերունդը, որ չկայ: Ահաւոր էր տառապանքդ ի տես արեւմտահայութեան նահանջին, Արեւմտահայութեան վախճանին: Նեղուեցար, որ չէի արտատպած «Մարմարա»-ի մէկ փոքրիկ գրութիւնը` նուիրուած Սկիւտարի: Չէի տեսած ու ըսիր անմիջապէս. «Գնա՛ սենեակս, դարանը բաց, վերը, աջին, գիրքերու վրան պահած եմ»: Զարմացած երեսդ նայեցայ, քիչ մը ժպտեցար, դուն ալ ուրախ, որ յիշողութիւնդ իսկ չէր  դաւաճանած: Յանկարծ աղէկնալ ուզեցիր, դուն որ օրերէ ի վեր մահ կը բաղձայիր, «Ըսելիք ունիմ, գրելիք ունիմ» ըսիր յուզուած` անշարժ ձեռքդ ցոյց տալով:

Ուզեցի մէկ մխիթարել ու շատ ձախաւեր բան մը ըսի. «Աժա՛ն ազատեցար»: Շշմած նայեցար, ու հարցական ըսիր. «Աժա՞ն ազատեցայ»:

Դժուար է խելացի խօսք մը ըսել սիրելի անբուժելի հիւանդի մը, բայց այսքան յիմարութեան չէի սպասեր: Անմիջապէս փորձեցի կացութիւնը փրկել` աւելցնելով. «Անշո՜ւշտ, խելքդ գլուխդ է, յիշողութիւնդ տեղը, լաւ կը խօսիս, գիտե՞ս` ընդհանրապէս կաթուած ունեցողները զուրկ են այս ամբողջէն»: Անմիջապէս վերագտար շահնուրեան հիւմուրդ ու ըսիր. «Ե՛ս ատանկ ապուշութիւն կ՛ընէի՞»:

Վարորդը կրկին ընդմիջեց մեր լուռ խօսակցութիւնը: Բացակայ էի, երբ մարդը սկսաւ կրկին հարցումներ ընել: Առիթ էր, կ՛ուզէր «զարգանալ» ու վերադարձին պատմել իրեններուն. «Գիտէ՞ք, Հայաստան մը կայ եղեր, հոն Կովկասի մէջ, թուրքերը բոլոր հայերը չեն կրցեր ջարդել, անոնց կէսը դուրսն է, կէսը ներսը, գրագէտ ալ ունին եղեր, որ ոչ միայն հայերէն, այլեւ ֆրանսերէն ալ կը գրէ»:

Ամէն հայ սփիւռքի մէջ պարտի շալկած տանիլ իրեն հետ հայոց պատմութիւն: Ի՞նչ հասկցաւ չեմ գիտեր, կարեւոր ալ չէ, մարդուն խօսեցայ Երեւանէն, Սեւանէն, բայց նաեւ` Անիէն ու Աղթամարէն, եւ չմոռցայ Արարատը: Ու չմոռցայ «Մեր հողերը»: Յետոյ կրկին լռեցի, հասկցուցի, որ զիս թողու քեզի հետ ու չխանգարէ մեր վերջին հանդիպումը:

Ես կրկին ետ կ՛երթայի, Ֆրեժիւսի հիւանդանոցը: Կ՛ըսէիր, թէ նոր գրութիւն մը կը պատրաստես, որ արդէն գրած ես մտքիդ մէջ: Խորագիրն է` «Բացիկներ», «չորս հատ են», ըսիր կարճ ու պատմեցիր առաջինը: Մե՜ղք, որ չկրցար գրել: Յետոյ յանկարծ կրկին ընկճուեցար ու տխուր, շա՜տ տխուր բաներ ըսիր, «Ի՜նչ աղէկ կ՛ըլլար, զիս դագաղը դնէիր ու վաղը հետդ տանէիր»: Ահա դրեր եմ դագաղը ու կը տանիմ:

Այնքա՛ն արագ կ՛երթար կառքը, այնքա՜ն պարապ էր ճամբան, որ կանուխ հասանք Փարիզ: Մեռելատան պաշտօնեաները մեզ կը սպասէին եկեղեցւոյ դուռը, ժամը երեքուկէսին, ու մենք Փարիզի դուռը հասանք ճիշդ 12:00-ին: Վարորդը շուարած երեսս նայեցաւ. «Ի՞նչ պիտի ընենք, հիմա» ես ալ շուարեցայ ու յանկարծ որոշեցի վերջին անգամ մը քեզ խմբագրատուն տանիլ: Այնքա՜ն կը սիրէիր խմբագրատունը, որ վստահ էի, որ գոհ կ՛ըլլաս: Հասանք խմբագրատուն ու հոն մնացինք շուրջ երկու ժամ: Յետոյ գացինք եկեղեցի:

Ճիշդ երկու ամիս առաջ, քիչ մը աւելի, երբ Փարիզ էիր, կրկին եկեղեցի գացած էինք, այդպէս փափաքած էիր, Հոգեգալուստի այդ առաւօտը, երբ ես կը պատրաստուէի գնումի երթալու: «Եկեղեցի տա՛ր զիս» ըսիր: Ու գացինք: Շատ կանուխ էր ու եկեղեցին գրեթէ պարապ: Շատ տխրեցար, պատարագը չէր սկսած ու տժգոյն ժամերգութիւնը գէշ ազդեց վրադ: Յանկարծ «մեկնի՛նք» ըսիր ու մեկնեցանք: Փորձեցի արդարացումներ գտնել, ըսել, թէ ժողովուրդը ուշ կու գայ: Չէիր կրնար համոզուիլ, պարզ է, վասնզի գիտէիր, աւելի քան ոեւէ մէկը, թէ երբ եկեղեցիներն ալ կը պարպուին…

Այլեւս հանգիստ ես հիմա: Քանի մը տարի առաջ վարանումով ուզած էիր հասկնալ ինձմէ, թէ արդեօ՞ք Սեն Ռաֆայէլի գերեզմանատունը կը թաղեմ քեզ: Երբ կատակելով պատասխանած էի. «Ո՛չ, սիրտդ կը նեղուի, գիտես Փոլ Ֆորի խօսքը` Փեր Լաշեզ կ՛ուզեմ թաղուիլ, որովհետեւ հոն է որ ամէնէն շատ ծանօթ ունիմ, քեզ Փեր Լաշեզ կը տանիմ»: Սիրտդ հանգստացաւ այլեւս: Աւելի առաջ, երբ Փարիզ եկած էիր, գարնան օր մը ուզած էիր այցելել: Գացած էինք նախ Շ.ին (հիմա Շ.երուն) շիրիմին, ապա Անդրանիկին, Էլիւարին եւ Ֆետերերներու պատը:

Մեռելոց է այսօր, Շահնո՛ւր, ու ես գերեզման պիտի չգամ: Թոյլ կու տա՞ս, որ ըսեմ` զիս կը հասկնայ այն մարդը, որ երբ իր առջեւը նայի, կը տեսնէ նոյն բանը` փոս մը:

Ու նամակս կը վերջացնեմ, ինչպէս անցեալին, հայերէն աննման բառով մը, որ երբեք այսքան իմաստ չէր ունեցած ինծի համար`

Կարօտով`

                                                                                                ԱՐՓԻԿ ՄԻՍԱՔԵԱՆ

1974 նոյեմբեր 1

* Շահնուրի գրած վերջին յօդուածը, Յարութիւն Կոստանդեանի գրականութեան վերլուծական մը, հրատարակուած մահէն երեք օրեր առաջ, Ա. Գ.
** Յարութիւն Կոստանդեան, Զուլալ Գազանճեան, Բաբգէն Պոտոսեան եւ Կարօ Փօլատեան, Ա. Գ.