Հայերը Հիւսիսային Կովկասում

ՍԵՐԳԷՅ ՊՐՈՒՏԵԱՆ
Թիֆլիսի պետական համալսարանի
Կովկասագիտութեան բաժնի մագիստրոս,

Հիւսիսային Կովկասում հայերի յայտնուելու ճշգրիտ ժամանակաշրջանը յայտնի չէ, սակայն Ք.Ա. Ա. դարից կան վկայութիւններ այստեղ ապրող հայերի մասին: Դա այն ժամանակաշրջանն էր, երբ սկսուեցին Տիգրան Մեծի (Ք. Ա. 95-55 թթ.) արշաւանքները: Այսուհանդերձ, այս տարածքները չնուաճուեցին Տիգրան Մեծի կողմից, սակայն այնտեղ հաստատուեցին հայկական բազմահազար զօրքեր, որոնք ենթարկւում էին Տիգրան Մեծի դաշնակից Միհրդատ Եւպատորին: Նրա տիրապետութեան տակ էին Սեւ ծովի հիւսիս-արեւելեան շրջանները` ներառեալ Խրիմը, Ռոստովի եւ Քրասնոտարի շրջանի ներկայ տարածքները:

Հայերի յետագայ բնակեցումը Հիւսիսային Կովկասում տեղի է ունեցել վաղ միջնադարում` կապուած քրիստոնէութեան տարածման հետ: Հայ քարոզիչները ձգտում էին քրիստոնէութիւն քարոզել Մեծ Հայքին յարակից տարածքներում բնակուող հեթանոսների շրջանում: Այդ ժամանակ Ռուսաստանի ներկայիս հարաւային շրջաններում տարածուած էր ալանների թագաւորութիւնը, որի բնակչութեան մեծամասնութիւնը իրանալեզու ալաններն էին` ներկայիս օսեթների նախնիները:

Հիւսիսային Կովկաս հայերի նոր զանգուածային հոսքը սկսւում է ԺԱ.-ԺԳ. դարերում` կապուած թուրքական արշաւանքների եւ Անի մայրաքաղաքի անկման հետ: ԺԴ. դարում միայն Քուպանի շրջանում գոյութիւն ունէր 11 հայկական գիւղական աւան, որոնց բնակիչները յետագայում ստեղծեցին ներկայիս Քրասնոտարի երկրամասում գտնուող Արմաւիր քաղաքը (1839 թ.):

Հայերի նոր ներհոսքը դէպի Հիւսիսային Կովկաս սկսուեց ԺԹ. դարի վերջում եւ Ի. դարի սկզբում, երբ Օսմանեան կայսրութիւնում իրականացուեց հայերի ցեղասպանութիւնը: Տրապիզոնի վիլայեթի գրեթէ ողջ փրկուած հայերը տեղափոխուեցին Հիւսիսային Կովկասի սեւծովեան շրջաններ: Նրանք բնակութիւն հաստատեցին նախկին ադիգո-չերքեզական գիւղերում, որոնց բնակիչները` յատկապէս շապսուգներն ու ուբիխները տեղափոխուեցին Օսմանեան կայսրութեան նախկին հայաբնակ շրջաններ: Հայերի մի զանգուած էլ տեղափոխուեց Եդեսիայից` բնակութիւն հաստատելով Սթաւրոփոլում գտնուող Քուրսքի շրջանում եւ այստեղ հիմնադրելով Եդեսիա բնակավայրը:

Սթաւրոփոլում հայերը հաստատուել են դեռեւս 1808-1809թթ.-ին Նոր Նախիջեւանից (ներկայիս Տոնի Ռոսթով), որտեղից Սթաւրոփոլ տեղափոխուեցին մօտ 50 ընտանիք: Այստեղ ստեղծուեց հայկական թաղամաս, որը ներկայումս կոչւում է Շահումեանի փողոց: Սրա արդիւնքում տեղի հայերը ստանում են չերքեզահայեր անուանումը, քանի որ բնակւում էին չերքեզների շրջանում եւ սերտ կապեր ունէին վերջիններիս հետ: Չերքեզները մեծ ազդեցութիւն են ունեցել տեղի հայերի մշակոյթի ձեւաւորման հարցում` ազդելով նաեւ վերջիններիս բարբառի ձեւաւորման վրայ:

ԺԹ. դարի երկրորդ կէսին չերքեզահայերի ընդհանուր թիւը կազմում էր 3000-ից 4000: Նրանց թուի աճի հետ է կապուած հանգամանքը, որ ԺԹ. դարի վերջին Արմաւիրը դարձաւ Հիւսիսային Կովկասի կարեւորագոյն արդիւնաբերական եւ առեւտրային կենտրոններից մէկը: Այստեղ 1847 թուականին բացուեց տարածաշրջանում առաջին հայկական արական դպրոցը, իսկ 1871 թուականին բացուեցին եւս երկու` արական եւ իգական դպրոց:

Հիւսիսային Կովկասում հայերի բնակեցման արդիւնքում Սթաւրոփոլի եւ Քրասնոտարի երկրամասերում Ի. դարի առաջին կէսին հայերի թիւը կազմում էր մօտ 150 հազար, իսկ Խորհրդային Միութեան փլուզումից յետոյ նրանց թիւը հասաւ 400 հազարի: 2010 թուականի տուեալներով այստեղ հայերի թիւը գնահատւում էր 600 հազար, որը արհեստականօրէն նուազեցուած է: Հայկական աղբիւրների տեղեկութիւններով, նրանց թիւը անցնում է մէկ միլիոնից:

Հայկական մեծ համայնք կայ նաեւ ներկայիս Տաղստանի տարածքում, որտեղ հայերը հաստատուել են դեռեւս Դ. դարից: Այստեղ է նահատակուել Գրիգոր Լուսաւորչի թոռը` Սուրբ Գրիգորիոսը, ով քրիստոնէութիւն էր քարոզում Իպերիայում եւ կովկասեան Ալպանիայում:

680-885թթ-ին Տաղստանի մաս հանդիսացող Դերբենդը մտնում էր Հայկական էմիրութեան կազմի մէջ, որի արդիւնքում եւս բազմաթիւ հայ առեւտրականներ տեղափոխուեցին Տաղստան:

ԺԷ.-ԺԸ. դարերում էլ բազմաթիւ հայեր լքում են պարսկական տիրապետութեան տակ գտնուող Դաշտային Ղարաբաղը եւ հաստատւում ինչպէս Սթաւրոփոլում եւ Չեչնիայում, այնպէս էլ Տաղստանում` ստեղծելով Քիզլեարի մօտակայքում գտնուող Ղարաբաղլի գիւղը եւ Սուրբ Խաչ քաղաքը, որը ներկայումս կոչւում է Պուտիոնվսք:

Տաղստանի հայ բնակչութիւնը առանձնանում է կրօնական պատկանելիութեամբ: Տաղստանի հայերը համարւում են ինչպէս առաքելական, այնպէս էլ ուղղափառ եւ կաթողիկէ եկեղեցիների հետեւորդներ: Առաքելական եկեղեցու հետեւորդներ համարւում են հիմնականում Հայաստանից ոչ վաղ անցեալում տեղափոխուածները, իսկ առաւել հին ժամանակներում Տաղստանում բնակութիւն հաստատած հայերը կաթողիկէներ կամ ուղղափառ եկեղեցու հետեւորդներ են:

Դրա հիմնական պատճառներից մէկն էլ այն է, որ տարածաշրջանում քիչ են հայկական եկեղեցիները, թերեւս կարելի է առանձնացնել միայն Նիւկտիում գտնուող Սուրբ Գրիգորիոս եպիսկոպոսի վանքը, որը վերջերս է նորոգուել հայ համայնքի միջոցներով: Իսկ ահա ԺԹ. դարում կառուցուած Սուրբ Պօղոս-Պետրոս հայկական եկեղեցին վերածուել է առեւտրի տան: Մէկ այլ հայկական եկեղեցի էլ` Դերբենդում գտնուող Սուրբ Ամենափրկիչ եկեղեցին, գործում է որպէս պատմութեան թանգարան: Արդիւնքում հայերը բաւարար տեղեկութիւններ չեն ստանում Հայ Առաքելական եկեղեցու առանձնայատկութիւնների մասին եւ հետզհետէ հեռանում են եկեղեցուց:

Հայկական մեծ համայնք կայ նաեւ Հիւսիսային Օսեթիայում: Ինքնավար այս հանրապետութիւնում օսեթներից եւ ռուսներից յետոյ երրորդ մեծաքանակ ազգային խումբը կազմում են հայերը, որոնց թիւը անցնում է 17.000-ից: Այստեղ առաջին հայկական եկեղեցին հիմնադրուել է 1843 թուականին Վլատիքաւքազի մօտակայքում: Այն համարւում է Հիւսիսային Կովկասի ամենահին հայկական եկեղեցին: 1897 թուականին Վլատիքաւքազում սկսուեց մէկ այլ հայկական եկեղեցու շինարարութիւնը: Այն բացուեց 1902-ին` կոչուելով Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի անունով: Արեւելեան Հայաստանի  Ռուսաստանի  կազմի մէջ մտնելուց յետոյ, արդէն ԺԹ. դարի վերջին, Վլատիքաւքազի հայ բնակչութիւնը կազմում էր 1700 մարդ: Ա.  Համաշխարհային պատերազմի տարիներին Օսմանեան կայսրութիւնից այստեղ են տեղափոխւում եւս 6600 հայեր, որոնց մեծ օգնութիւն էին ցուցաբերում յատկապէս Վլատիքաւքազի հայ համայնքի ներկայացուցիչները:

Հայկական մեծ համայնք կայ նաեւ Աբխազիայում: Հայերը Աբխազիայում հաստատուել են հիմնականում ԺԹ. դարի վերջին եւ Ի. դարի սկզբին: Հայկական համայնքը Աբխազիայում կազմաւորուեց 1866 թուականի աբխազների ապստամբութիւնից,  1877-1878 թթ.-ի ռուս-թուրքական պատերազմից, նաեւ Հիւսիսային Կովկասում Շամիլի հակառուսական ապստամբութիւնից յետոյ, երբ բազմաթիւ աբխազներ, ուտիններ եւ չերքեզներ բռնագաղթուեցին Թուրքիա: Սրանից շատ չանցած` Հայոց ցեղասպանութեան արդիւնքում բազմաթիւ հայեր, յատկապէս Համշենից, գաղթեցին Աբխազիա:

Հայերի թիւը Աբխազիայում ներկայումս հասնում է  45 հազարի: Հայերը կազմում են Սոխում շրջանի բնակչութեան բացարձակ մեծամասնութիւնը: Խորհրդային Միութեան փլուզումից յետոյ Աբխազա-վրացական պատերազմների պատճառով տեղի հայերի թիւը երկու անգամ կրճատուեց: Նրանք տեղափոխուեցին հիմնականում Ռուսաստան կամ Հայաստան: Հարկ է նշել նաեւ, որ աբխազահայերի մօտ հանդիպում են հիմնականում ներքին ամուսնութիւններ, որը կազմում է մօտ 95 առ հարիւր, որն էլ նպաստել է համայնքի պահպանմանը:

Ներկայումս Հիւսիսային Կովկասում տեղի է ունենում հայերի ազգային եւ մշակութային վերածնունդ:

Վերանում են խօսակցական եւ բարբառային տարբերութիւնները, նմանւում են ծիսական իւրայատկութիւնները, որը նպաստում է ենթազգային սահմանների վերացմանը: Այս ամէնի հետ մէկտեղ նկատւում է ռուսական, ուքրանական եւ ադիգէական մշակութային ազդեցութիւն:

Այսուհանդերձ, Հայ Առաքելական եկեղեցու եւ հայկական մշակութային կենտրոնների աշխուժ գործունէութեան արդիւնքում համայնքը շարունակում է պահպանել իր մշակութային, ազգային առանձնայատկութիւններն ու կապը հայրենիքի հետ:

«ՏԻՓԼՈՄԱԹ»