ԹԱԹՈՒԼ ՅԱԿՈԲԵԱՆ
Սովորութեան համաձայն ես միաժամանակ մի քանի գիրք եմ կարդում: Վերջերս դրանց աւելացաւ հաստափոր մէկը` Երուանդ Փամպուքեանի խմբագրած «Նիւթեր ՀՅ Դաշնակցութեան պատմութեան համար» մատենաշարի ԺԱ.` 11-րդ հատորը:
ՀՅԴ Բիւրոյի որոշումով կուսակցութեան արխիւները համակարգուած ձեւով` հատորներով, պատրաստել եւ խմբագրելու գործը սկսել է Հրաչ Տասնապետեանը: Տասը տարիների ընթացքում` 1972-1982 թթ., լոյս տեսաւ չորս հատոր: Տասնապետեանի հիւանդութիւնն ու մահը հետագայ հատորների լոյս ընծայումը դադարելու պատճառ դարձաւ: Աւելի քան երկու տասնամեակ ընդմիջումից յետոյ այդ գործը շարունակեց Փամպուքեանը:
Նախորդ տասը հատորներից այս մէկը` 11-րդը, առանձնանում է նախ եւ առաջ նրանով, որ ընդգրկում է, ինչպէս առաջաբանում գրում է Փամպուքեանը, հայոց ժամանակակից պատմութեան «ամէնէն տագնապալի մէկ շրջանը երբ, Հայկական Բարենորոգումներու հարցի միջազգային արծարծումով, յուսատու հեռանկար մը կ՛ուրուագծուէր հայ ժողովուրդի մօտաւոր ապագային համար, բայց որ շուտով, Ա. Աշխարհամարտի թոհուբոհին մէջ, պիտի փոխակերպուէր պատմութեան մէջ իր նախընթացը չունեցող արհաւիրքի` Մեծ եղեռնին»:
Այդ ժամանակաշրջանը ՀՅԴ 7-րդ Ընդհանուր ժողովից` օգոստոս 1913թ., մինչեւ 1915թ. ապրիլ 11/24-ն է, որը Փամպուքեանը տեղաւորել է 14 գլուխներում:
Առաջին գլխում ամփոփուած են Պոլսոյ հայոց պատրիարքարանի` 1913-ի բողոքագրերը օսմանեան կառավարութեանը: Երկրորդ գլուխը վերաբերում է հայկական բարենորոգումներին, որոնք սկիզբ էին առել 1878-ի Պերլինի 61-րդ յօդուածով եւ փակուել Առաջին Աշխարհամարտի նախօրէին:
Առանձնակի հետաքրքրութիւն են ներկայացնում երրորդ գլուխը` Օսմանեան կայսրութեան 1914-ի խորհրդարանական ընտրութիւնները: ՀՅԴ-ն դեռ 1912-ի մայիսից խզել էր յարաբերութիւնները իշխող կուսակցութեան` Իթթիհատի հետ, կայսերական կառավարութեան հետ յարաբերութիւնների պարտականութիւնը վստահելով Պոլսի հայոց պատրիարքութեանը: Հայութիւնը, որի թիւը կայսրութիւնում երկու միլիոն էր, ակնկալում էր խորհրդարանում ունենալ 20 պատգամաւոր, որոնք կ՛ընտրուէին հայերի քուէներով, այսինքն` կայսրութեան տարածքում բնակուող հայերը ընտրէին հայ պատգամաւորների: Վերջնարդիւնքում, սակայն, հայութիւնը չհասաւ իր նպատակին: Ընտրուեց 13 հայ, որոնցից 7-ը իշխող Իթթիհատի ցուցակով, 4-ը` ՀՅԴ (Յովհաննէս Սերենկիւլեան, Արշակ Վռամեան, Վահան Փափազեան, Գեղամ Տէր Կարապետեան), 1-ը` ՍԴՀԿ (Համբարձում Պոյաճեան), 1-ը` անկուսակցական (Գրիգոր Զօհրապ):
Չորրորդ գլխում պատմաբան Փամպուքեանը ամփոփել է ՀՅԴ Արեւմտեան Բիւրոյի արձանագրութիւններն ու տեղեկագրերը, որոնց հեղինակներն են Սիմոն Զաւարեանը, Վահան Փափազեանը, այլք:
Հինգերորդ գլխում ամփոփուած են Կարինում 1914-ի յուլիսի 16-30-ը գումարուած ՀՅԴ Ութերորդ Ընդհանուր ժողովի նիւթերով: Առաջին աշխարհամարտի լուրը ստանալուն պէս` ՀՅԴ-ն փակեց ժողովը, իսկ նրանք, ովքեր եւս որոշ ժամանակ մնացին Կարինում` Ռոստոմ, Ակնունի, Վռամեան, հանդիպումներ ունեցան Իթթիհատի ներկայացուցիչներ Պեհաէտտին Շաքիրի ու Նաճի պէյի հետ: Իթթիհատական պատուիրակները եկել էին Կարին, որպէսզի պարզեն, թէ ինչպիսին է լինելու ՀՅԴ կեցուածքը, եթէ բռնկուի ռուս-թուրքական պատերազմ:
Հատորի առաջաբանում Փամպուքեանը մատնանշում է, որ կուսակցութեան արխիւում գրեթէ դատարկ է ՀՅԴ Ութերորդ Ընդհանուր ժողովին յատկացուած թիւ 1545 թղթածրարը: «Պատմական ծանրակշիռ պարագաներու մէջ գումարուած այս ժողովէն, բացառութեամբ Որոշումներու ձեռագիր եւ տպագիր Քաղուածքներուն, յատկանշական ոչինչ հասած է. ո՛չ ժողովական ատենագրութիւն եւ ոչ ալ Բիւրոներու կամ կազմակերպական շրջաններու տեղեկագրեր: Բոլորն ալ կորսուած են ընդմիշտ: Այսուհանդերձ, կարգ մը շրջաններու պարագային, ինչպէս Պալքաններ, Ատրպատական, Պոլիս, բարեբախտաբար կը գտնուին արձանագրութեանց յատուկ մատեաններ (500-էն մինչեւ 1000 էջնոց, բարակ եւ դիւրաբեկ թերթերէ կազմուած հաստափոր գիրքեր), ուր պահուած են մարմիններու փոխանակած գրութեանց, երբեմն նաեւ տեղեկագրերու պատճէնները: Այս մարզին մէջ եւ տուեալ ժամանակաշրջանին համար, մասնաւոր շահեկանութիւն կը ներկայացնեն նոյնպէս Պալքանի Կ. կոմիտէին առաքած գրութիւնները Թիֆլիս` ՀՅԴ Արեւելեան բիւրոյին», գրում է Փամպուքեանը:
Վեցերորդ գլուխը նուիրուած է կամաւորական շարժմանը: Չնայած Կարինում կայացած ՀՅԴ Ութերորդ ժողովը, փաստացի, որոշել էր չմիանալ ռուսական ուժերին` Օսմանեան կայսրութեան դէմ վերջինիս յարձակման դէպքում, ՀՅԴ-ն կարեւոր դերակատարութիւն ունեցաւ կամաւորական խմբեր ձեւաւորելու ընթացքում: 1914-ի օգոստոսից սկսած Կովկաս անցան բազմաթիւ նշանաւոր մտաւորական եւ կուսակցական դէմքեր, որոնց շարքում Անդրանիկը, Դրոն, Համազասպը, Սեպուհը, Իշխան Արղութեանը, այլք: Կամաւորական գնդեր կազմելու եւ ռուսական բանակի կողքին կռուելու գաղափարը, ինչպէս գրում է Փամպուքեանը, «կու գար [Փեթերսպուրկի] կառավարութենէն, ընդհ. Պատերազմի յայտարարութեան առաջին օրերէն եւ նախքան ռուսեւթուրք ճակատի բռնկումը: Կովկասի փոխարքային միջոցաւ Փեթերսպուրկի այդ առաջարկը փոխանցուած էր Թիֆլիսի հայ Ազգ. Բիւրոյին, մարմին, որ կազմուած էր հայ քաղաքական եւ հասարակական կազմակերպութիւններու ներկայացուցիչներէն»:
Եօթերորդ գլուխն ընդգրկում է 1914-ի նոյեմբերից մինչեւ 1915-ի ապրիլ ժամանակամիջոցը` Հայոց ցեղասպանութեան նախօրէն, ութերորդը` Առաջին Աշխարհամարտի սկզբնական շրջանում Արեւմտեան Եւրոպայում ՀՅԴ ծաւալած քաղաքական աշխատանքները:
Իննից տասնչորսերորդ գլուխները վերաբերում են ՀՅԴ կազմակերպական շրջանների` 1914-1915 թթ. գործունէութեանը:
«Նիւթեր ՀՅ Դաշնակցութեան պատմութեան համար» մատենաշարի ԺԱ.` 11-րդ հատորի տպագրութիւնը իրականացուել է տէր եւ տիկին Հրայր եւ Մակի Սողոմոնեանների նուիրատուութեամբ: Հատորը, ինչպէս նախորդները, տպագրել է Համազգայինի «Վահէ Սէթեան» հրատարակչատունը:
ԱՆԻ կենտրոն
