Գայեանէ Մանուկեանն ArmenianGenocide100.org-ին է ներկայացրել իր տատի` Յասմիկ Յակոբի Կանայեանի պատմութիւնը: Նա ծնուել է Իգդիրում` Կանայեանների գերդաստանում, մեծ զօրավար Դրաստամատ Կանայեանի (Դրօ) հօրեղբօր որդու` Յակոբի ընտանիքում: Թուրք զինուորականները նրան ու քոյրերին բռնի տարել են մարագը եւ կրակի տուել: Բարեբախտաբար Դրոյի ուղարկած կամաւորները ժամանակին օգնութեան են հասել ու փրկել նրանց:
«Տատիկս` Յասմիկ Կանայեանը, մահացաւ 1998-ի ապրիլի լոյս 24-ի գիշերը` երեք նուիրական երազանք շուրթերին` այցելել 7 քոյրերից` Ցեղասպանութեան ճիրաններից միակ փրկուած Հեղինէի, կաղզուանցի ամուսնու` Վաղինակի շիրիմներին եւ ամբողջ կեանքի ամենաբաղձալի երազանքը` գնալ սիրելի ծննդավայր Իգդիրը, որից բռնի հեռացել էր` 10 տարեկանը չբոլորած:
Իր կեանքի յուշագրութիւնը Յասմիկ Կանայեանը կառուցել էր բացառապէս իր ընդհատուած մանկութեան յուշերից… Ծնուել էր Իգդիրում` Կանայեանների գերդաստանում, մեծ զօրավար Դրաստամատ Կանայեանի հօրեղբօր որդու` Յակոբի ընտանիքում: Մանկութիւնն ընդհատւում է, երբ թուրք զինուորականները նրան ու քոյրերին բռնի տանում են մարագը եւ կրակի տալիս: Բարեբախտաբար Դրոյի կողմից ուղարկուած կամաւորները ժամանակին օգնութեան են հասնում, եւ տատիկս փրկւում է: Յասմիկ տատիկը երկար լռում էր այս դէպքը վերապատմելիս, կարծես կրկին լսում էր ողբի ձայները հրդեհի ժամանակ…
Այնուհետեւ, շարունակելով պատմութիւնը` նշում էր, որ երբ որոշ ժամանակ անց ստիպուած անցել էին դեռեւս ծխացող գոմի կողքով, գետնին նկատելի էին կանանց դիերի մնացորդներ` ածխացած մասեր ու ոսկորներ: Մարագ էր բռնի քշուել նաեւ տատիկիս մայրը` Իսկուհին, որը, գուցէ վախից ու տեսած սարսափներից, օրեր անց մահացաւ վաղաժամ ծննդաբերութեան ժամանակ:
Իգդիրի մասին խօսում էր անյագ կարօտով եւ գուրգուրանքով: Հպարտութեամբ էր նշում, որ յաճախել է Իգդիրի իգական վարժարան, ապա փորձում էր նկարագրել քաղաքի երեք եկեղեցիները, որոնց պատերի ներքոյ ապաստան էին փնտռում հայ գաղթականները: Յիշում էր, որ գաղթականները` սովամահ, ամէն տեղ եւ իւրաքանչիւր փողոցում էին, իսկ ինքը քոյրերի հետ հաց եւ ջուր էր տանում յատկապէս ալաշկերտցի գաղթականներին: Դառնութեամբ յիշում էր, որ Շողակաթ քոյրը, խեղճ եւ հիւանդ գաղթականներից վարակուելով, հիւանդացել ու վախճանուել է իր ձեռքերին:
Թաքուն հպարտութեամբ, սակայն յոյժ գաղտնի բոլորիս տեղեկացնում էր, որ Դրոն իր հօրեղբայրն է, եւ որ իր հայրը` Յակոբը, մի առաւօտ, աղջիկներին սեղմելով գրկում, գնում է Իգդիր-Մաւա գիւղը` զօրագրուելու կամաւորական շարժմանը: Տատիկս ասում էր, որ Իգդիրի շրջակայքում երեք թուրքական գիւղ, միանալով Մասիսի շուրջ ծուարած քրտերին, Իգդիրի եւ շրջակայ բնակավայրերի բնակիչներին ու այնտեղ ապաստան գտած գաղթականներին յաճախ էին կողոպտում, թալանում եւ բռնաճնշում: Տատիկիս հայրը` Յակոբը, լսելով, որ հօրեղբօր որդին` Դրոն, նշանակուել է զինուորական նախարար եւ կարգադրել մաքրել այդ գիւղերը, միանալով հայկական կամաւորական գնդերին, գնում է Արաբկիրլու գիւղը, որտեղ թուրքերն անխնայ կոտորել էին հայերին եւ տիրացել նրանց ունեցուածքին: Գիւղն ազատագրելուց յետոյ հայրը վերադարձել է տուն վիրաւոր եւ մի քանի օրից վախճանուել: Մնալով խորթ մօր խնամքի տակ` Կանայեան քոյրերը շարունակում են օգնել գաղթականներին եւ վիրաւորներին, որոնց տեղաւորել էին Դրոյի հօր` հիւանդանոց դարձած տանը:
Գ.Մ.
Յասմիկ տատիկը նշում էր, որ երկու անգամ են բռնել գաղթի ճամբան. երբ վերադարձել էին Իգդիր, տեսել էին, որ քաղաքը վերածուել է գերեզմանոցի, իսկ բոլոր հայերի տները թալանուած են: Թուրք հարեւանները ճարպկօրէն սողոսկել էին նաեւ իրենց տուն եւ տարել ամէն ինչ, նոյնիսկ հարեւան թրքուհին հագել էր հանգուցեալ մօր հագուստները:
Յասմիկ տատիկը ցաւով յիշում էր, որ թրքուհի հարեւանուհիները լցուել էին իրենց տուն ու բացայայտ մատնացոյց էին անում, թէ ով ինչ է ուզում վերցնել: Տատիկի մեծ քրոջ ձեռքին մօրից յիշատակ մնացած մատանի է եղել: Հարեւան թրքուհին, որ իր բարեկամուհու հետ եկել էր տան ունեցուածքը թալանելու, նկատում է մատանին եւ պահանջում իրեն տալ: Տատիկիս քոյրն ընդդիմանում է, այդ ժամանակ թրքուհիներից մէկը դանակով յարձակւում է, որպէսզի մատը կտրելով` տիրանայ մատանուն: Այդ ժամանակ տատիկիս քոյրերից մէկը, որ այդ ժամանակ թրքուհիների թիկունքում է կանգնած եղել, ծանր իրով հարուածում է երկուսին էլ, որից յետոյ փախչում են տնից` յաւերժ լքելով հայրենի օճախը:
Խառնուելով տարագիր գաղթականներին` քոյրերը, չիմանալով, թէ որ կողմ են փախչում, կորցնում են միմեանց: Յասմիկն աւագ քրոջ` Հրանուշի հետ միանում է որբուկների մի խմբի` ճանապարհին տեսնելով ծերունիների եւ մանկահասակ տղաների մերկանդամ դիակների կոյտ, որտեղ երեխաներից շատեր իրենց ծնողներին կամ եղբայրներին են փորձել գտնել: Սակայն նրանց հետապնդող թուրքական եւ քրտական վոհմակը որբուկներին քշում է հարեւան մի բնակավայր, որտեղ նրանց բաժանում են առանձին խմբերի ու մտցնում մարագներ: Մի քուրտ, հրապուրուելով տատիկիս քրոջ` Հրանուշի գեղեցկութեամբ, առաջարկում է ամուսնանալ, սակայն պատասխանի փոխարէն հայհոյանք ստանալով` կրակում է տատիկիս քրոջ սրտին:
Սպաննուած քրոջը տեսնելով` տատիկս կորցնում է գիտակցութիւնը, ինչն էլ նրան փրկում է: Ուշքի է գալիս այրուող մարագներից եկող մարդկային սոսկալի ճիչերից եւ մի կերպ հասնում Արաքս գետը, որը վարարած էր, բայց խելակորոյս տարագիր գաղթականները փորձում էին անցնել այն: Մի կերպ հասնում է Երեւան, եւ մի օր շուկայում իգդիրցի հարեւաններից մէկը ճանաչելով նրան` բերում է արդէն Երեւանում հաստատուած ազգականների մօտ:
Տատիկս` Յասմիկ Կանայեանը, վառ պահելով իր ընտանիքի յիշատակը, մորմոքուելով հայրենի Իգդիր քաղաքի կարօտից, բարձի տակ «Նարեկ» էր պահում` յաճախ կարդալով հետեւեալ տողերը.
… Թող չպատահի ինձ յանկարծ` երկնել, սակայն չծնել,
Ողբալ` չարտասուել, խորհել` չհառաչել,
Ամպել` չանձրեւել, գնալ` չհասնել,
Քեզ ձայն տալ, եւ դու ձայնս չլսես,
Պաղատել, սակայն անտեսուած մնալ,
Կողկողել, սակայն դու չողորմես,
Աղաչել քեզ, սակայն չշահել ոչինչ,
Զոհեր մատուցել, բայց չճենճերել,
Քեզ տեսնել, սակայն ձեռնունայն դուրս գալ…»
