ԴՈԿՏ. ՀՐԱՅՐ ՃԷՊԷՃԵԱՆ
«Պէտք Չէ Միայն Խաղալ,
Այլ Նաեւ` Պայքարիլ»
1973 թուականն էր: Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմէն առաջ: Հայրս որոշեց, որ այլեւս բաւարար էր Էշրեֆիէի Մոնթէ Նապհան թաղամասի մէջ մեր բնակութիւնը: Մեր թաղը յատկանշական էր տուներուն «քով-քովի» եւ «մէջ-մէջի» իրարու միացած իրականութեամբ, ուր ընտանիքներ թէպէտ զատ տնակներու մէջ էինք, բայց միասին ապրելու սովորութիւն ունէինք: Այսպիսով, փոխադրուեցանք Ժտէյտէի շրջանը, որ այդ օրերուն ծածկուած էր նարինջի պարտէզներով: Մեր շէնքը, կարելի է ըսել, որ առաջիններէն էր ընդհանուր թաղամասին մէջ: Մոնթէ Նապհանի «խճողուած» կեանքէն ետք Ժտէյտէի մեր տունը շատ աւելի մենակեաց էր, նորութիւն մը, որուն պէտք էր ընտելանայինք:
Բայց չուշացան նոր շէնքերու կառուցումները, եւ մեր մենակեաց կեանքը սկսաւ կամաց-կամաց փոխուիլ. այդ նոր շինարարութիւններէն մէկը Արտաւազդ Մարութեանի կառուցած շէնքն էր, մեր տան ուղիղ դիմացը:
Ես այդպիսով պիտի գիտնայի, որ Արտաւազդ Մարութեանը եւ հայրս եղած են մտերիմ բարեկամներ` Հալէպէն, իրենց երիտասարդական տարիներէն սկսեալ: Այդ նոր շէնքի շինարարական աշխատանքներուն հետ սկսաւ նաեւ հօրս բարեկամին հետ իմ նոր ծանօթութիւնս, որ զարգացաւ ու ջերմացաւ` պատանեկան կեանքիս, ընտանեկան եւ ընկերային յարաբերութիւններուս մէջ աւելցնելով օղակ մը եւս` Ամմօ Արտոն…
Արդեօք այդ օրերը տարբե՞ր էին, աւելի դիւրի՞ն, օրհնաբե՞ր: Ամէն կէսօր Ամմօ Արտոն մեզի պիտի միանար ճաշի: Հայրս իր աշխատանքները եւ Ամմօ Արտոն շէնքի շինարարական գործերը կարգաւորելէ ետք, իսկ ես ալ դպրոցէն վերադառնալով` ճաշի պահը կը վերածուէր հաւաքոյթի: Պատմութիւններ, անցեալի յուշեր, ծիծաղ, բայց մանաւանդ` բարեկամութիւնը ամրապնդող ժամեր, որոնք երբեք ձանձրացուցիչ չէին, քանի պատմութիւնները շատ էին: Իսկ Ամմօ Արտոն զուարթ մարդն էր եւ շատ լաւ «պատմող», իսկ պատմածներուն վրայ «համեմներ» աւելցնելու իր սովորութեամբ կը զուարճացնէր մթնոլորտը:
Հայրս կը սիրէր բարեկամները եւ բարեկամութիւնը, հաւատացած էր այս մարդկային արժէքին կարեւորութեան: Ինծի հետ իր երկրային կեանքը շատ երկար չեղաւ, բայց այդ իր «խտացեալ» կեանքի ժամանակաշրջանին ան բաժնեց ինծի հետ իր բարեկամները, որոնք մէկիկ-մէկիկ իրենց դրոշմն ու արժէքները փոխանցեցին ինծի` որպէս կեանքիս շարունակականութեան կռուան: Եւ Ամմօ Արտոն անոնցմէ մէկն էր:
Սուրիոյ եւ արաբական աշխարհի մէջ 1930-ական թուականներէն սկսեալ Արտաւազդը եղած էր մեծ անուն վաստակած ֆութպոլ խաղացող, այնքան մեծ, որ կոչուած էր նաեւ «ֆութպոլի թագաւոր»… Սուրիոյ ժողովուրդը, հայ թէ արաբ, իրեն երկրպագողներն էին: Խաղցած ու մաս կազմած էր շատ մը մարզական ակումբներու, նկատի ունենալով, որ այդ օրերուն չկային ֆետերասիոնի դրութիւն եւ համակարգ, որ պարտադրանք կատարէր մարզիկներու: Ան նաեւ հասած էր Սուրիոյ հաւաքականի խմբապետի պատասխանատու առաջնորդութեան:
«Ժողովուրդին հերոսն էր եւ բոլորը կը սպասէին իր կոլերուն», հայրս էր: «Բայց մանաւանդ երբ իրենց խումբը «անելի» մէջ ըլլար, ամբողջ դաշտը կը թրթռար. «Եա՜ Արտօ, պատնա կոլ» (Արտօ՛, կոլ կ՛ուզենք):
Ամմօ Արտոն ինծի համար ալ սկսաւ դառնալ «հերոս», չէի տեսած իր խաղերը, ոչ ալ` իր նշանակած կոլերը: Բայց իւրաքանչիւր կէսօր մեր հաւաքական ճաշին հետ կ՛ապրէի այդ մրցումներուն ուժը, որ կու գար այն ժամանակէն, երբ դաշտերը կը լեցուէին բացագանչութիւններով. «Եա՜ Արտօ՛, պատնա կոլ»:
Արտաւազդը կը հետեւէր իմ հետաքրքրութիւններուս: Կը տեսնէր իմ պատանեկան խանդավառութիւնս: Ապրած էր իր հազարաւոր «երկրպագուներուն» ուժը եւ գիտէր, թէ ինչպէ՛ս պէտք է այդ զգացումները կամրջել եւ հասնիլ մարդոց սրտերուն ու հոգիին: Փաստօրէն ան կրցած էր հասնիլ ու ընել ճիշդ այդպէս եւ ինծի հետ ալ կրցաւ ընել նոյնը…
Օր մը մեր հաւաքական ճաշին ընթացքին Ամմօ Արտոն ըրաւ իր անակնկալը: Իրեն հետ բերաւ իր նկարներու մեծ հաւաքածոն, որ գեղեցիկ կերպով զետեղուած էր ալպոմի մը մէջ: Զայն դրաւ առջեւս` որպէս ապրած ու ապրուած կեանք եւ սկսաւ ներկայացնել իր ֆութպոլային ասպարէզին աւանդը:
Հպարտութիւն չէր երբեք իր փնտռածը, ոչ ալ անցեալի այդ անվերադարձ օրերու հմայքէն բան մը վերագտնելու միտում ունէր: Ուրախ էր իր ներկայով եւ անցեալին կը նայէր որպէս անուշ «յուշ», որ զինք հասցուցած էր իր այսօրուան: Այդ օրը մեր տան երդիքին տակ, իր անցեալի նկարներուն մէջէն Ամմօ Արտոն փորձեց իմ պատանեկան հոգիիս մէջ դնել ամուր, ապրուած ու փորձուած արժէք մը` պայքարը:
«1936-ին «Եունիոն սփորթիվ Հալէպ»-ի հետ մրցեցանք Ռումանիոյ եւ Պալքանեան տարածքի ախոյեան Սէ.Էֆ.Էր.ի հետ,- Ամմօ Արտոն է պատմողը:- Անոնք շրջագայութեան ելած էին շրջանի երկիրները եւ յաղթանակներ տարած` Թուրքիոյ եւ Եգիպտոսի ախոյեաններուն դէմ: Հալէպի ժողովուրդը անձկութեամբ, բայց նաեւ մտահոգութեամբ կը սպասէր մեր առճակատումին` Ռումանիոյ խումբին դէմ»:
Ամմօ Արտոն կամաց-կամաց զիս տարաւ դէպի անցեալը, որ չէի ապրած, այն ժամանակները, երբ պիտի մրցէր ռումանացիներուն դէմ, եւ իր պատկերաւոր ոճով ան փորձեց ինծի ներկայացնել իր հազարաւոր համակիրներուն իրմէ ունեցած ակնկալութիւնը` կոլն ու յաղթանակը:
«Առաջին տասը վայրկեանին նշանակեցի կոլ մը: Եւ այդ կոլէն խելագարած` միայն տեսայ, թէ ժողովուրդը արդէն դաշտ խուժած է եւ զիս առած է իր ուսերուն վրայ: Խաղը ընդմիջուեցաւ տասը վայրկեան: Խաղը շարունակուեցաւ, եւ մենք յաղթեցինք 3-0 արդիւնքով», պատմեց Ամմօ Արտոն:
Ան շարունակեց նկարներու էջերը դարձնել, իւրաքանչիւրին վրայ կար կեանք մը, որուն մասին պէտք էր պատմել: «Եգիպտոսի ախոյեան «Ահլի»-ին դէմ մրցումը եղաւ շատ ճակատագրական,- շարունակեց Ամմօ Արտոն:
– Մրցումը տեղի ունեցաւ Գահիրէի մէջ: Առաջին տասնեօթը վայրկեաններուն մենք ստացանք չորս կոլ… Ետքը մենք նշանակեցինք մէկ կոլ, եւ իրենք դարձեալ մէկ հատ եւ կիսախաղի արդիւնքը եղաւ 5-1` ի նպաստ եգիպտացիներուն»:
«Չյուսահատեցանք,- առանց յուսահատելու շարունակեց պատմութիւնը:- Երկրորդ կիսախաղին չորս կոլ նշանակեցի ես անձամբ եւ մրցումը վերջացաւ 6-5` ի նպաստ «Ահլի»-ի, ըսաւ Ամմօ Արտոն: Եւ երեւի եգիպտացի ժողովուրդին խանդավառութիւնը սուրիացիներու խաղաոճէն շատ աւելի էր, քան` իրենց խումբէն: «Մրցումէն ետք զիս իրենց ուսերուն վրայ տարին մինչեւ պանդոկ»:
Իւրաքանչիւր նկարի հետ Ամմօ Արտոն կը վերակենդանացնէր պատմութիւն մը, իսկ ես հարցումներ սկսայ ուղղել անոր: Այս որքա՜ն կեանք եւ ապրուած փորձառութիւն, բայց նաեւ` նուաճում: Ամմօ Արտոն գոցեց ալպոմը, բայց աչքերը մնացին սեւեռած անոր վրայ: Հաւանաբար կը փորձէր վերաքաղ մը ընել… վերջալոյսէն առաջ: Վերջապէս «փառքի» օրեր էին, եւ իւրաքանչիւր մարդ պիտի ուզէր անգամ մը եւս ապրիլ այդ բոլորը: Բայց Ամմօ Արտոյին համար կար նաեւ մէկ այլ իրականութիւն մը, զոր առջեւս դրաւ իբրեւ պատուէր: Գլուխը վեր հանեց ալպոմէն եւ ինծի նայեցաւ: Պզտիկ ժպիտ մը գծուեցաւ դէմքին վրայ ու ըսաւ ինծի. «Պէտք չէ միայն խաղալ, այլ նաեւ` պայքարիլ»:
Շէնքի շինարարութիւնը վերջացաւ: Ամմօ Արտոն ծախեց իւրաքանչիւր յարկաբաժինը եւ մեկնեցաւ: Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը սկսաւ, մարդկային յարաբերութիւններն ու բարեկամական կապերը ընդհատուեցան եւ նախկինին նման չմնացին: Օրհնաբեր օրերը գացի՞ն: Երկարակեաց եւ համով-հոտով ճաշկերոյթները վերացան, եւ հայրս ալ անակնկալ կերպով մեկնեցաւ այս աշխարհէն: 1977 տարուան օրերէն մէկն էր, երբ լիբանանեան քաղաքացիական կռիւներուն, այսպէս ըսած, պատերազմ-քիչ մը հանդարտութեան այդ հանգրուաններէն մէկը: Անակնկալ կերպով հանդիպեցայ Ամմօ Արտոյին, Պէյրութ քաղաքի կեդրոնական մասին մէջ, երբ տակաւին փլատակ չէր եղած: Նայեցաւ ինծի: Նշմարեցի, թէ աչքերուն մէջ կար յուզում, որուն յաջորդեց խեղդուած արցունք: Բայց «հերոսներ»-ը չեն լար, չէ՞: Գրկեց զիս ու ըսաւ. «Հօրդ տեղն եմ, եթէ բանի մը պէտք ունենաս, քովս եկուր»:
Ատկէ ետք չտեսայ Ամմօ Արտոն: Լիբանանի պատերազմն ալ աւելի սաստկացաւ: Պէյրութ քաղաքը բաժնուեցաւ, ինչ որ ալ աւելիով դժուարացուց հաղորդակցութիւնը: Մէկ-մէկ կը լսէի, թէ քիչ մը անհանգիստ է: Մինչեւ որ լսեցի, եւ` այդ ալ ուշ, թէ Ամմօ Արտոն ալ մեկնած է այս աշխարհէն, 1984-ին:
Չեմ գիտեր, թէ ի՛նչ եղաւ այդ իր նկարներու հաւաքածոյին: Իրմէ ինծի մնաց այս քանի մը նկարները, որոնցմէ անդին շատ բան կայ: Պայքարի հասկացողութիւնն է ատիկա եւ անոր արժէքը:
Նոյնիսկ եթէ նկարները կորսուեցան կամ այլ բան եղաւ անոնց ճակատագիրը, բայց մնաց տակաւին իմ մէջս Ամմօ Արտոյին կոլերուն յիշատակը: Եւ իւրաքանչիւր կոլին հետ` հայուն վերապրումը…
Ցեղասպանութեան ենթարկուած հայը ինչքան արագ ոտքի կրցած է կենալ եւ ստեղծել ոչ թէ միայն անհատական ու հաւաքական կեանք, բայց մանաւանդ մէկական արժէք, այդ ալ տարբեր մակարդակներու վրայ: Ասիկա` ամմօ Արտոն եւ իր նման շատերը, որոնք դարձան մեր հերոսները, որոնք մեր հոգիներուն մէջ դրին հայուն ապրելու հպարտութիւնը: Եւ իւրաքանչիւր «կոլ»ը` քիչ մը աւելիով արմատացուց հայուն այս հպարտութիւնը:
Բայց այս հայուն հպարտութիւնը չեկաւ առանց աշխատանքի, այլ անպայման կար պայքարը:
Եւ եթէ հայը այս արժէքը եւ հպարտութիւնը պիտի շարունակէ կերտել, կը նշանակէ, թէ «պէտք չէ միայն ապրիլ` իմմա խաղալ` այլ նաեւ պայքարիլ:
Եւ հայուն շարունակականութիւնը նոյնինքն այս պայքարին մէջ է, որ յուսահատութիւն պէտք չէ ճանչնայ:
Ամմօ Արտոյին կոլերը: Բայց անպայմանօրէն` իւրաքանչիւր հայուն, իսկ իւրաքանչիւր կոլ արժէք է, բայց նաեւ` հպարտութիւն…
Hi Hrayr,
My name is Mélanie Maroutian. I’m Hratch’s oldest sister. By reading your wonderful writing about Ardo, my cherished uncle, with whom I had elective affinities, 2 things hit my mind: he was a storyteller & some people reading some of my writings (I write in French) think I’m a “Hakawati” as well. Second: He believed more in continuous efforts than in talent, since talent is more perspiration than inspiration & the fight continue all the way long. Thank you, Hrayr, for giving me the opportunity to share this with you.
Mélanie