Պատրաստեց՝ ՇՈՂԻԿ ՏԷՐ ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ
Այս շաբաթ մենք պիտի երթանք Յորդանան եւ այցելենք Փեթրա: Յորդանանի կեդրոնը, ժայռերուն մէջ քանդակուած այս պետութիւն-քաղաքը շատ կարեւոր ճամբայ մըն էր հին ժամանակներուն: Բոլորաձեւ լեռնահովիտի մը մէջ գտնուող, բազմաթիւ անցքերով եւ նեղ ճամբաներով օժտուած Փեթրա հնագիտական ամէնէն նշանաւոր վայրերէն մէկն է: Հոն իրարու խառնուած են հին արեւելեան աւանդական ոճերու եւ հելլէնական ճարտարապետութեան ազդեցութիւնները:
Խորհրդաւոր վայր մը
Այս վայրին առաջին մասնայատկութիւնը այն է, որ ան կը գտնուի անապատային շրջանի մը մէջ: Այս պատճառով անիկա շատ կարեւոր է հնագիտական գետնի վրայ: Հակառակ այս բնութեան, բնակիչները շինած են ջրամբարներ, ջրանցքներ, որոնց շնորհիւ` անոնք կրնային ջուր ունենալ: Հաւանաբար այս պատճառով է, որ Փեթրա կրցած է դառնալ կարեւոր վայր մը եւ վաճառականական կեդրոն մը:
Սակայն Փեթրա իւրայատուկ է նախ եւ առաջ իր կառոյցներով: Այդ կառոյցներուն կէսը շինուած է, իսկ միւս կէսը քանդակուած` կարմիր աւազաքարի Ժայռերու վրայ: Կան յատկապէս տաճարներ, որոնք շատ կը նմանին յունական տաճարներուն (ինչպէս` Աթէնքի Աքրոփոլիսը), եւ նապաթեցիներուն գերեզմաններուն (նապաթեցիները արաբներ են), հռոմէական ամփիթատրոն մը… Այս վայրը շատ հարուստ է, որովհետեւ մենք հոն կը գտնենք նախապատմական շրջաններէն մինչեւ միջին դարերու հետքեր:
Քիչ մը պատմութիւն
Փեթրան իր շրջակայքով բնակուած է նախապատմական ժամանակներէն: Ան կը գտնուի Չինաստանէն եկող Մետաքսի ճամբուն, Հնդկաստանէն եկող Համեմներուն ճամբուն եւ արաբական աշխարհէն եկող ճամբուն վրայ:
Նապաթեցիները Փեթրա հաստատուած են Ք.Ա. 6-րդ դարուն: 4-րդ դարուն քաղաքը կը տարածուի աւելի քան տասը քիլոմեթրի վրայ: իսկ կ՛ենթադրուի, որ 50 թուականին հոն կ՛ապրէր քսանէն մինչեւ յիսուն հազար մարդ: Ասիկա շատ բարձր թիւ մըն էր այդ ժամանակաշրջանին համար: Քաղաքը պիտի գրաւուի հռոմէացիներուն կողմէ. ապա, 4-րդ դարուն ան պիտի դառնայ քրիստոնեայ քաղաք:
Սակայն Փեթրա պիտի ապրի բազմաթիւ երկրաշարժեր եւ ժամանակի ընթացքին պիտի լքուի իր բնակիչներուն կողմէ: 747 թուականի երկրաշարժէն ետք քաղաքը ամբողջովին լքուած է:
19-րդ դարուն զուիցերիացի մը կը վերագտնէ այս վայրը եւ կը սկսի իր շուրջիններուն խօսիլ անոր մասին: Բազմաթիւ հնագէտներ կը հետաքրքրուին եւ, վերջապէս, Փեթրա կը դառնայ աշխարհահռչակ հնագիտական վայր մը: Այժմ ան Յորդանանի ամէնէն շատ այցելու ընդունող զբօսաշրջական վայրն է:
Գիտէի՞ր, թէ…
– Քաղաքին պատերուն վրայի գոյները ամբողջովին բնական են: Բաց սրճագոյն, կարմիր եւ մոխրագոյն գոյները գտնուած են այդ պատերը կառուցելու համար գործածուած քարերուն խաւերուն մէջ:
– Ինչո՞ւ Փեթրայի մէջ տեղի կ՛ունենան բազմաթիւ երկրաշարժեր: Այն շրջանը, ուր կը գտնուի քաղաքը, շատ յատուկ է: Անիկա կը գտնուի երկրագունդին կեղեւը կազմող տարբեր խաւերու միջեւ, որոնք անդադար շարժումի մէջ են. այս շարժումներէն երբեմն կը յառաջանան շատ զօրաւոր երկրաշարժեր:
Հետաքրքրական
Ռոզեթայի Քարը
19 յուլիս 1799-ին Եգիպտոսի մէջ գտնուեցաւ Ռոզեթայի քարը: Այս քարին վրայի գրութիւնները կարելիութիւնը տուին թարգմանելու հին եգիպտացիներուն մեհենագրերը:
Անիկա աւելի քան 200 տարիէ ի վեր ցուցադրուած է Լոնտոնի Բրիտանական թանգարանին մէջ:
Հարցարան
Բնութեան Մասին
1) Մեր մոլորակին վրայի ջուրը կը վերանորոգուի մօտաւորապէս 1000 տարին անգամ մը:
ա – Ճիշդ, բ – Սխալ
2) Երբ լուսինին վրայ ցերեկ է, ի՞նչ գոյն կ՛ունենայ երկինքը:
ա – Կապոյտ, բ – Սեւ, գ – Մոխրագոյն
3) Ինչո՞ւ շատ քիչ բոյսեր կ՛աճին շոճիի ծառերուն տակ:
4) Անշուշտ մենք գիտենք, թէ պէտք չէ բան մը նետել բնութեան մէջ: Սակայն հետեւեալ երեք առարկաներէն ո՞ր մէկը ամէնէն նուազը վնաս կը հասցնէ բնութեան:
ա – Պաթըրին, բ – Կերպընկալէ տոպրակը, գ – Թուղթէ թաշկինակ մը
5) Անապատներուն մեծ մասը աւազով ծածկուած է:
ա – Ճիշդ, բ – Սխալ
6) Լուսինը մեզի միշտ նոյն կողմը ցոյց կու տայ:
ա – Ճիշդ, բ – Սխալ
7) Պամպու եղէգները արագութեան ախոյեան են: Անոնք կրնան աճիլ:
ա – Օրական 1 մմ, բ – Օրական 1 սմ, գ – Օրական 1 մեթր
8) Սուզորդ մը չի կրնար իր ականջներուն վստահիլ վտանգի պարագային. հոն ամէն ինչ լուռ է:
ա – Ճիշդ, բ – Սխալ
9) Կասիան, որ կը գործածուի կարկանդակներուն անուշ համ մը տալու համար, ծառի մը կոճղին կեղեւն է:
ա – Ճիշդ, բ – Սխալ
10) Չեչաքարը կրնայ ջուրին վրայ ծփալ:
ա – Ճիշդ, բ – Սխալ
11) Սառցալեռերը ծովու ջուրի սառած կոյտեր են:
ա – Ճիշդ, բ – Սխալ
12) Ի՞նչը կրնայ 7 քիլօ կշռել:
ա – Ծաղիկ մը, բ – Որդ մը, գ – Փետուր մը:
13) Ծովերուն եւ ովկիանոսներուն յատակը տափարակ է:
ա – Ճիշդ, բ – Սխալ
14) Ի՞նչ կը կոչուի երկրագունդին ամէնէն մօտիկ աստղը:
15) Ծովերուն խորերը կը բուսնին ծաղիկ տուող բոյսեր, որոնց տերեւները կը թափին, եւ անոնք պտուղ կու տան:
ա – Ճիշդ, բ – Սխալ
16) Քանի՞ մոմ պիտի մարէ իր տարեդարձի կարկանդակին վրայ աշխարհի ամէնէն ծեր ծառը:
ա – 1512, բ – 4770, գ – 12760
17) Եթէ լուսին երթաս մօրդ հետ, դուն այլեւս պիտի չլսես անոր յանդիմանութիւնները:
ա – Ճիշդ, բ – Սխալ
18) Ինչո՞ւ Ուրանուս մոլորակը անուանուած է «Պառկած մոլորակը»:
19) Անթարքթիքին տակ պահուած է հրաբուխ մը:
ա – Ճիշդ, բ – Սխալ
20) Ինչո՞ւ կ՛ըսեն, թէ լուսինը երկրագունդին զաւակն է:
Պատասխանները Վերջաւորութեան
Ժամանց
Պատասխաններ
1) Սխալ: Նոյն ջուրն է, որ կը շրջի մեր մոլորակին վրայ անոր ծագումէն սկսեալ, ծովերուն եւ գետերուն մէջ, ամպերուն մէջ, սառոյցի վիճակի մէջ… Այս պատճառով է յատկապէս, որ պէտք չէ ջուրը ապականել. անիկա չի վերանորոգուիր:
2) Սեւ: Նոյնիսկ` օրուան ընթացքին, երբ արեւը կը լուսաւորէ անոր մակերեսը, որովհետեւ լուսինը մթնոլորտ չունի: Երկրագունդին երկնքին կապոյտ գոյնը արդիւնքն է մթնոլորտ կտրող արեւուն ճառագայթներուն:
3) Որովհետեւ գետինը միշտ շուք է ծառին շուրջ: Ամառ թէ ձմեռ շոճիները բնաւ չեն կորսնցներ իրենց ասեղի նման «տերեւները». հետեւաբար լոյսը չի թափանցեր անոնց ճիւղերուն ընդմէջէն: Եւ ինչպէս մենք գիտենք, նոր բոյս մը լոյսի պէտք ունի աճելու համար:
4) Թուղթէ թաշկինակը: Անիկա բնութեան մէջ կը մնայ մօտաւորապէս 2 ամիս` փճանալէ առաջ: Կերպընկալէ տոպրակը կ՛անհետանայ բնութեան մէջ 450 տարի ետք, իսկ պաթըրին, որ վնասակար մետաղներ կը պարունակէ, բնաւ չի փճանար:
5) Սխալ: Անապատներուն միայն 20 առ հարիւրին մակերեսը աւազէ կազմուած է. օրինակի համար, Սահարայի անապատին մէջ աւազաբլուրները մակերեսին միայն 15 առ հարիւրը կը ներկայացնեն: Գետինները շատ տարբեր կրնան ըլլալ` խիճեր, սառ, աղ…
6) Ճիշդ: Հակառակ անոր որ մենք լուսինը տարբեր ձեւերու տակ կը տեսնենք, սակայն անիկա միշտ նոյն երեսը մեզի ցոյց կու տայ, միւս կողմը միշտ պահուած եւ խորհրդաւոր կը մնայ: Ինչո՞ւ: Պարզապէս, որովհետեւ անիկա նոյնքան արագ կը դառնայ թէ՛ իր շուրջ, թէ՛ ալ երկրագունդին:
7) Օրական 1 մեթր` կարգ մը տեսակներու պարագային: Սակայն անոնց աճը այս արագութեան կը հասնի միայն այն շրջաններուն մէջ, ուր կլիման տաք եւ խոնաւ է, հասարակածին մօտ: Մեր պարտէզներուն մէջ անոնք նուազ արագութեամբ կ՛աճին:
8) Սխալ: Ընդհակառա՛կը, մենք ոչ միայն ձայն կը լսենք, այլ ձայնը շատ աւելի արագ կերպով կը ճամբորդէ ջուրին մէջ, քան` օդին մէջ: Բաւական հեռու ձայն մը մեզի շատ աւելի մօտ պիտի թուի, քան երբ մենք այդ ձայնը լսէինք ջուրէն դուրս:
9) Ճիշդ: Յատկապէս Սրի Լանքայի (նախկին Սէյլան) կամ Չինաստանի կասիայի ծառերուն կեղեւներն են, որոնք կը գործածուին կա՛մ չորցուած կեղեւի, կա՛մ փոշիի վերածուած ձեւերուն տակ` անուշ համ մը տալու համար ուտելիքներուն եւ անուշեղէններուն:
10) Ճիշդ: Չեչաքարը հրաբխային ծակոտկեն քար մըն է:
11) Սխալ: Անոնք անուշ ջուրի սառած կոյտեր են, որոնք կը բաժնուին բեւեռային սառոյցի ժայռէ մը եւ ծովուն մէջ կը ծփան:
12) Ծաղիկ մը: Ռաֆֆլեզիա ծաղիկը կը բուսնի Ասիոյ մէջ, անիկա կրնայ կշռել մինչեւ 7 քիլօ եւ ունենալ 1 մեթր տրամագիծ: Այս ձեւով դիւրին է զայն դիտել հեռուէն, որովհետեւ ան շատ գէշ փտած միսի հոտ կ՛արձակէ:
13) Սխալ: Ծովերուն եւ ովկիանոսներուն խորերը տեսարանները շատ տարբեր են` լեռնաշղթաներ, անդունդներ, բարձրաւանդակներ, հրաբուխներ… Խաղաղական ովկիանոսին մէջ Մարիաններուն փոսին խորութիւնը կը հասնի 11 քիլոմեթրի:
14) Արեւը: Սակայն արեւը մեզի միւս աստղերէն շատ աւելի մեծ եւ փայլուն կ՛երեւի, որովհետեւ ան մեզի շատ աւելի մօտ է:
15) Ճիշդ: Անոնք ունին գետնին մէջ մխրճուած արմատներ, կը կորսնցնեն իրենց տերեւները, կը ծաղկին եւ «ծովերու ձիթապտուղ» կոչուած պտուղներ կու տան:
16) 4770: Աշխարհի ամէնէն ծեր ծառը շոճիի տեսակ մըն է, որ կը գտնուի Քալիֆորնիոյ մէջ, Միացեալ Նահանգներ: Անիկա ունի ծռած եւ կնճիռներով լեցուն կոճղ մը, ծերունիիի մը նման: Անիկա կրնար «ծանօթանալ» հին եգիպտացիներուն:
17) Ճիշդ: Որովհետեւ լուսինին վրայ, ինչպէս` անջրպետին մէջ, օդի բացակայութեան պատճառով ձայնը չի տարածուիր: Հոն ամբողջովին լռութիւն է:
18) Որովհետեւ ան իր շուրջ եւ արեւուն շուրջ կը դառնայ իր առանցքին վրայ գրեթէ պառկած վիճակի մէջ, մինչ միւս մոլորակները շեղած վիճակի մէջ կը դառնան:
19) Ճիշդ: 2008 թուականին, երկու անգլիացի գիտնականներ գտած են հարիւրաւոր մեթրեր, Անթարքթիքի արեւմուտքը սառոյցին տակ պահուած հրաբուխ մը: Անոր վերջին ժայթքումը տեղի ունեցած է 2300 տարիներ առաջ:
20) Որովհետեւ կ՛ենթադրուի, թէ ան յառաջացած է երկրագունդի կտորներէ: 4,6 միլիառ տարիներ առաջ երկնային հսկայական զանգուած մը հաւանաբար զարնուած է երկրագունդին: Մոլորակէն բեկորներ ժայթքած են անջրպետին մէջ, կուտակուած են եւ կազմած լուսինը:
