Միացեալ Նահանգներու Քոնկրեսի գրադարանին մէջ յայտնաբերուած են Հայոց ցեղասպանութենէն փրկուած հայերու մասին բացառիկ տեսանիւթեր, որոնք կը պատկերեն, թէ ինչպէ՛ս հայ փախստականներն ու որբ երեխաները նաւակներով կը հեռանան Թուրքիայէն:
Տեսանիւթերը բացառիկ են, քանի որ նախապէս կը համարուէր, որ Ցեղասպանութեան տարիներուն փախուստի դիմած հայերը պատկերուած եղած են միայն լուսանկարներու մէջ: Այսպիսով, Քոնկրեսի գրադարանին մէջ յայտնաբերուած տեսանիւթերը հայերը Ցեղասպանութեան տարիներուն պատկերող առաջին յայտնի տեսագրութիւններն են, կը գրէ PanArmenian.net-ը` վկայակոչելով Armenia Today-ը:
Տեսանիւթերը հաստատուած եւ վերականգնուած են մասնագէտներու կողմէ եւ պիտի ցուցադրուին Իտալիոյ մէջ «Սինեմա ռիթրովաթօ» («Վերականգնուած սինեմա») Պոլոնիայի 29-րդ շարժապատկերի փառատօնի ժամանակ` «Հայաստան` մարդասիրութեան բնօրրան» ընդհանուր վերնագիրով: Փառատօնի պատասխանատու Մերիան Լուինսքին, որուն օգնութեամբ բացայայտուած են այդ բացառիկ տեսանիւթերը, կը պատմէ, որ անոնք նկարահանուած են 1923 թուականին Թուրքիոյ տարածքին:
«Ես նկատեցի, որ տեսագրութիւններուն վրայ Պոլսոյ յայտնի վայրերը պատկերուած են: Ատիկա Պոլիսն է, եւ այնտեղ պատկերուած է մանկատունը, ուր պատերազմէն ետք բրիտանացիները հայ որբ երեխաները կը խնամէին մինչեւ Պոլիսէն զանոնք տեղափոխելը», կ՛ըսէ Լուինսքին:
Անոր խօսքով, տեսանիւթերու բացայայտումը ուղղակի հրաշք էր: Մինչ Քոնկրեսի գրադարանին մէջ յայտնուիլը` անոնք պահուած են Օրեկոնի պատմական հասարակութեան պահոցին մէջ: Հեղինակը դեռ անյայտ կը մնայ: «Այս տեսանիւթերուն ցուցադրութիւնը մեզի համար յարգանքի տուրքի մատուցում է, մենք անոնք կը դիտարկենք որպէս պատմական իրողութիւն: Ներկայիս բանակցութիւններ կը վարենք Պոլսոյ շարժապատկերի փառատօնի կազմակերպիչներուն հետ: Անոնք արտառոց մարդիկ են, եւ հնարաւոր է` այդ տեսանիւթերը ցուցադրենք նաեւ Պոլսոյ մէջ», ըսած է Մերիան Լուինսքին:
Թուրք պատմաբան Ումիթ Քուրթը եւ լրագրող Ալեւ Էրը Փարիզի Նուբարեան գրադարանին մէջ կատարած ուսումնասիրութիւններու ժամանակ յայտնաբերած են Ցեղասպանութեան մասին վկայող փաստաթուղթ մը` յայտնի գրող Զապէլ Եսայեանի 11-էջնոց զեկոյցը, որով հեղինակը ներկայացուցած է 1915-ին եւ անկէ ետք հայ կիներն եւ աղջիկները պատուհասած դժբախտութիւնները:
Անոնց կարծիքով, այդ փաստաթուղթը մինչեւ այսօր հրատարակուած չէ: Ըստ «Ակօս» թերթին, այդ զեկոյցը ներկայացուած է Փարիզի Խաղաղութեան համաժողովի հայկական պատուիրակութեան անդամ Պօղոս Նուպար փաշային: Վերջինս ալ զայն յանձնած է համագումարին մասնակից երկիրներու ներկայացուցիչներուն:
