ՀԱՅԿ ԳԱԲՐԻԷԼԵԱՆ
Թուրք-իրանական տարածաշրջանային մրցակցութեան հետ կապուած` պէտք է նկատել, որ տնտեսական եւ տարանցիկ առումով Թուրքիան աւելի շատ է կախուած Իրանից. Իրանն ունի քարիւղի եւ կազի հարուստ պաշարներ, ինչը չես ասի Թուրքիայի մասին: Իրանը Թուրքիայի երկրորդ խոշոր կազամատակարար երկիրն է Ռուսաստանից յետոյ եւ տարեկան մատակարարում է 10 միլիառ խորանարդ մեթր կազ: Նոյն իրավիճակն է տիրում քարիւղի հարցում. թէեւ տարիներ առաջ Իրանը Թուրքիայի թիւ մէկ քարիւղամատակարարն էր` 51 առ հարիւր, այնուամենայնիւ, Իրանի դէմ տնտեսական պատժամիջոցների սահմանումից յետոյ այդ ցուցանիշը նուազել է մինչեւ 28.5 առ հարիւր եւ Իրանը յայտնուել է երկրորդ տեղում: Թուրքիայի թիւ մէկ քարիւղամատակարարն այժմ Իրաքն է` 32 առ հարիւր:
Ինչպէս երեւաց վերոնշեալից, ցամաքային ճանապարհով առեւտուր անելիս Թուրքիան աւելի մեծ կախուածութեան մէջ է Իրանից. Իրանի տարածքով տարանցումը Թուրքիայի համար շատ աւելի կարեւոր է, քան` Թուրքիայի տարածքով Իրանի տարանցումը: Միւս կողմից` Թուրքիան ցանկանում է շտկել իրավիճակը եւ վերջին տարիներին շարունակ խոչընդոտներ է ստեղծում Իրանի առջեւ, որպէսզի իրանական կազը Եւրոպա հասցուի միմիայն իր տարածքով, ինչը երկրին կ՛ապահովի յաւելեալ եկամուտներ եւ կը նպաստի Թուրքիայի ուժանիւթային միջանցքի դերի զարգացմանը: Դեռեւս 2011թ. յուլիսի 25-ին Իրանը, Իրաքը եւ Սիրիան յուշագիր ստորագրեցին իրանական հարաւային Փարս կազային հանքավայրի կազը Եւրոպային մատակարարելու համար կազատարի կառուցման շուրջ: Այս «շիական կազատարը» պէտք է իրանական կազն Իրաքի, Սիրիայի եւ Լիբանանի տարածքով հասցնէր Միջերկրական ծով, իսկ այնտեղից էլ` Եւրոպա: Սակայն դրանից յետոյ Թուրքիան սկսեց գործուն աջակցութիւն ցուցաբերել Սիրիայում (ինչպէս նաեւ Իրաքում) գործող սիւննի զինեալներին, որով եւ աւելի բորբոքեց սիրիական հակամարտութիւնը` թոյլ չտալով, որ այն աւարտուի (2013թ. յունուարի վերջին Ասատը յայտարարեց, որ եթէ Թուրքիան դադարի իր սահմանով զէնք ու զինեալներ անցկացնել, ապա Սիրիայում հակամարտութիւնը երկու շաբաթ անց կ՛աւարտուի):
Թուրքիայի համար դա շատ կարեւոր է միանգամից երկու ուժանիւթային խնդիր լուծելու առումով: Նախ, Սիրիայի հակամարտային իրավիճակում անհնար է դառնում նրա տարածքով իրանական կազի տարանցումը դէպի համաշխարհային շուկաներ, եւ Իրանին մնում է ընտրել թուրքական տարբերակը` սեփական կազը Թուրքիայի տարածքով («ԹԱՆԱՓ» կազատարով) Եւրոպա արտահանելը: Միւս կողմից էլ Թուրքիան (Թաներ Եըլտըզ) շարունակ յայտարարում է, որ իրաքեան (քրտական) քարիւղը չի կարող արտահանուել Սիրիայի տարածքով, քանի որ այդ երկրում պատերազմ է: Աւելի վաղ Իրաքի կենտրոնական կառավարութիւնը չէր բացառել, որ իրաքեան քարիւղը կարող է համաշխարհային շուկայ հասցուել այլ երթուղիներով` «Իրաք-Սիրիա-Լիբանան» երթուղով, որը Թուրքիան դնում է խաղից դուրս վիճակում:
Ինչ վերաբերում է տարածաշրջանային մրցակցութեան ժամանակ միմեանց վրայ ազդեցութեան լծակների հնարաւոր գործադրմանը, ապա այստեղ նոյնպէս պէտք է նախապատուութիւնը տալ Իրանին: Ուշագրաւ է, որ Իրանի վերաբերեալ Էրտողանի քննադատական յայտարարութիւնից ընդամէնը 5 օր անց` մարտի 31-ի առաւօտեան, լուրջ վթար գրանցուեց Թուրքիայի ուժանիւթային համակարգում, ինչի պատճառով ելեկտրականութեան մատակարարումը երկրի գրեթէ ողջ տարածքում դադարեցուեց 6-10 ժամով: Հոսանքազրկուել էր Թուրքիայի 81 նահանգներից 80-ը` բացառութեամբ Վանի նահանգի, որն ելեկտրականութիւնը ստանում է Իրանից: Թաներ Եըլտըզը դա պատճառաբանեց ուժանիւթի բաշխիչ համակարգի խափանմամբ` նշելով, որ միաժամանակ շարքից ելել է 5 ուժանիւթի բաշխիչ գիծ: Դրա հետ կապուած` հրաժարական տուեց Թուրքիայի ուժանիւթի բաշխիչ ընկերութեան («ԹԷԼԱՍ») տնօրէն Քեմալ Եըլտըրը:
Չնայած Թաներ Եըլտըզի այդ բացատրութեանը` ընդդիմադիր Ժողովրդա-հանրապետական կուսակցութեան (ԺՀԿ) պատգամաւոր Ռեֆիք Էրեըլմազն ուշադրութիւն հրաւիրեց այն բանի վրայ, որ լայնածաւալ հոսանքազրկումը գրանցուել է Իրանի հետ լարուածութեան համայնապատկերին. «Իրանի հետ վերջին հակամարտութիւնը թանկ արժեցաւ Թուրքիային: Այսուհետ սպասւում են աւելի ծանր հետեւանքներ, ինչը մասնաւորապէս վերաբերում է կազային ոլորտին: Թուրքիայի վարած սխալ արտաքին քաղաքականութեան պատճառով երկիրն արագ մեկուսացւում է: Մենք վարում ենք մերձաւորարեւելեան երկրների հետ գժտուելու, թշնամանալու քաղաքականութիւն»:
Թուրքական մամուլի համաձայն, Իրանն արդէն սկսում է գործի գցել ալեւիական խաղաքարտը, ինչը չի կարող չզայրացնել Էրտողանին: 2013թ. նոյեմբերի վերջին Թուրքիայի յատուկ ծառայութիւնները ներկայացրին Կեզի զբօսայգու համար անցկացուած բողոքի միջոցառումների վերաբերեալ հետազօտութիւնը, որի համաձայն, դրանց ժամանակ ձերբակալուածների 78 առ հարիւրը ալեւիներ են: Այդ միջոցառումների մեկնարկից առաջ հաղորդուել էր, որ Պոլսում Վոսփորի նեղուցի վրայ կառուցուելիք երրորդ կամուրջը կրելու է օսմանեան սուլթան Սելիմ Ահեղի (1512-1520թթ.) անունը, որն իր ժամանակին աչքի է ընկել հազարաւոր ալեւիների սպանդի ենթարկելով:
2013թ. թուրքական մամուլը գրեց, որ Իրանը ծրագրել է «շիականացնել» Թուրքիայի ալեւիներին (որոշակի տուեալներով` 12.5 միլիոն մարդ) եւ սկսել է լայն գործունէութիւն ծաւալել այդ ուղղութեամբ` Պոլսում, Անգարայում ու Զմիւռնիայում եւ այլ վայրերում բացելով տասնեակ գրասենեակներ, հիմնադրամներ, կազմակերպութիւններ, թերթեր, ամսագրեր եւ համացանցային կայքեր, անգամ` կուսակցութիւն, որոնք զբաղուած են համապատասխան քարոզչութեամբ: Ծրագրի շրջանակներում ալեւիների երեխաները փոքր տարիքում ուղարկւում են Իրան, ուսուցում են ստանում այնտեղ եւ վերադառնում Թուրքիա: Թուրքիայի քաղաքացիների զգալի մասին սովորեցնում են մտածել Իրանի մասին եւ գործել նրա թելադրանքով: Թուրքիայում համարում են, որ այս ծրագիրը շօշափում է Թուրքիայի ազգային անվտանգութիւնը եւ աւելի մեծ սպառնալիք է ներկայացնում երկրի համար, քան ՔԱԿ-ը:
ՔԱԿ-ի հետ կապուած` հարկ է նշել, որ ներկայումս Թուրքիայում «Քրտական հարցի» կարգաւորումը գտնւում է այնպիսի փուլում, որ շատ բան կախուած է լինելու քրտերի իրաւունքները բարելաւելու վերաբերեալ Թուրքիայի իշխանութիւնների տուած խոստումները կատարելուց, գործնական քայլեր ձեռնարկելուց: Բնականաբար Իրանը շահագրգռուած է, որ ՔԱԿ-ը շարունակի իր արիւնալի գործունէութիւնը Թուրքիայում, քանի որ դա կաշկանդում է այդ երկրի ձեռքերը: Տարածաշրջանային գերտէրութեան յաւակնող Թուրքիային շարունակ յիշեցնում են, որ նա անգամ ի վիճակի չէ լուծել իր ներքին խնդիրը` ՔԱԿ: 2013թ. փետրուարին Թուրքիայի Ազգային հետախուզական կազմակերպութեան («ՄԻԹ») նախկին ղեկավարի տեղակալ Ճեւաթ Օնեշը յայտարարեց. «Քրտական հարցի լուծման դէպքում Թուրքիան խոշոր ոստիւն կը գործի տարածաշրջանում: Ապա կարող է օրակարգ բերուել սահմանի եւ քարտէզի փոփոխութեան հարցը: Կամ էլ կը վերաձեւաւորուի տարածաշրջանը»:
Միւս կողմից` Թուրքիան կարող է փորձել խաղարկել Իրանում թիւրքալեզու բնակչութեան խաղաքարտը, ինչպէս նաեւ` նոյն ՔԱԿ-ն, սակայն դրա հաւանականութիւնը փոքր է, քանի որ նրանց վրայ Թուրքիայի ազդեցութիւնը մեծ չէ: Դեռեւս 2013թ. ապրիլին թուրք փորձագէտ Պայրամ Սինքայան յայտարարեց, որ Թուրքիայի տարածքից ՔԱԿ-ի զինեալների դուրս գալու հաւանականութիւնը չի կարող չանհանգստացնել Իրանին, քանի որ դրանից յետոյ Իրանում կարող է յայտնուել «թարմ արիւն»` յանձինս ՔԱԿ-ի հարիւրաւոր զինուած ու փորձառու զինեալների:
Բրիտանացի լրագրող Տէյվիտ Կարտնըրը 2013թ. սկզբին «Ֆայնէնշըլ թայմզ» թերթում գրեց, որ «Քրտական հարցի» կարգաւորումը Թուրքիայի համար քննութիւն է «տարածաշրջանային առաջնորդ» դառնալու հարցում: Նա պնդում է, որ Էրտողանը նպատակ ունի ստեղծել «թուրքական ոլորտ», որում Թուրքիայի, Իրաքի եւ Սիրիայի քրտերը թուրքերի հետ համատեղ պէտք է դիմակայեն Թեհրան-Պաղտատ-Դամասկոս «շիական առանցքին»:
Իրանը, ըստ ամենայնի, կարող է օգտագործել նաեւ ՄԻԹ-ի ղեկավար Հաքան Ֆիտանի խաղաքարտը, որի շուրջ վերջերս տարօրինակ իրադարձութիւններ կատարուեցին Թուրքիայում: Էրտողանի վստահելի մարդ համարուող Հաքան Ֆիտանը 2015թ. փետրուարին հրաժարական տուեց ՄԻԹ ղեկավարի պաշտօնից, որպէսզի կարողանայ յունիսի 7-ի խորհրդարանական ընտրութիւնների համար առաջադրուել իշխող Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութեան (ԱԲԿ) կողմից (որոշ տուեալներով` երկրի վարչապետ դառնալու եւ ՔԱԿ-ի հիմնադիր Ապտիւլլա Օճալանին տուած խոստումները կատարելու համար): Թուրքիայի վարչապետ Ահմեթ Տաւութօղլուն ընդունեց նրա հրաժարականը, սակայն Էրտողանի յայտնած խիստ դժգոհութիւնից յետոյ Ֆիտանը մարտին վերադարձաւ ՄԻԹ ղեկավարի պաշտօնին:
Թուրքական, իսրայէլեան եւ արեւմտեան զանգուածային լրատուամիջոցներում վաղուց լուրեր են շրջանառւում, որ Հաքան Ֆիտանը, որն, ի դէպ, շատ գաղտնիքների է տիրապետում Էրտողանի մասին, իրականում «Իրանի մարդն» է եւ կարող է ձեռքի տակ եղած արխիւը տրամադրել Իրանին: Միացեալ Նահանգների յատուկ ծառայութիւնների նախկին աշխատակից Էտուըրտ Սնուտընի բացայայտումները նոյնպէս վկայել են, որ Ֆիտանը կապուած է Իրանի հետ: Դրանց համաձայն, Ֆիտանն ԱԲԿ կառավարութեան եւ Միացեալ Նահանգներում բնակուող Ֆեթհուլլահ Կիւլենի միջեւ հակամարտութեան գլխաւոր պատճառներից մէկն է, ինչը բխում է Իրանի շահերից:
2013թ. հոկտեմբերին «Տը Ուաշինկթըն փոսթ» թերթի լրագրող Տէյվիտ Իկնաշիուսը գրեց, որ 2012թ. սկզբին ՄԻԹ-ն իրանական կողմին յանձնել է 10 իրանցիների անուն, որոնք Մոսատի ներկայացուցիչների հետ հանդիպել են Թուրքիայի տարածքում: Իրանը դրանով իսկ ստացել է թանկարժէք տեղեկատուութիւն, եւ արդէն 2012թ. ապրիլին հաղորդուեց Իրանում իսրայէլեան հետախուզական ցանցի բացայայտման մասին. մահապատժի ենթարկուեց Իսրայէլի 15 գործակալ: Իգնաշիուսի կարծիքով, հէնց ՄԻԹ դաւաճանութիւնն է պատճառ դարձել, որ Իսրայէլի վարչապետ Պենիամին Նեթանիահուն հրաժարուել է Անգարայից ներողութիւն խնդրել «Մաւի Մարմարայ»-ի միջադէպի համար: Այստեղ պէտք է յիշել, թէ ինչպէս Իսրայէլն արձագանգեց 2010թ. մայիսի 25-ին ՄԻԹ-ի ղեկավարի պաշտօնում Հաքան Ֆիտանի նշանակմանը: Իսրայէլի պաշտպանութեան նախարար Էհուտ Պարաքը յայտարարեց, որ Ֆիտանն աջակցում է իրանական վարչակարգին եւ իսրայէլեան բանակի մասին գաղտնի տեղեկութիւնները կարող է փոխանցել Իրանին: Կան Իրանի օգտին Ֆիտանի գործունէութեան մասին բազմաթիւ այլ հրապարակումներ, որոնք առնչւում են Իրանի միջուկային ծրագրին, «Հըզպալլա»-ի համար զէնքի մատակարարումներ կազմակերպելուն եւ այլն:
Եւ վերջապէս, որոշ տուեալներով, Հաքան Ֆիտանը, որը լաւ տիրապետում է քրտերէնին, ծագումով քիւրտ է: Թուրքական մամուլի համաձայն` հէնց Հաքան Ֆիտանն է 2011թ. զգուշացրել ՔԱԿ ռազմական թեւի առաջնորդ Մուրատ Քարայըլանին, որ թուրքական բանակը նրա դէմ պատրաստում է օդային գործողութիւն, ինչից յետոյ Քարայըլանն ապաստան է գտել Իրանում: Ֆիտանին պատասխանատու են համարում նաեւ 2011թ. յուլիսի 15-ին Տիգրանակերտի նահանգի Սիլուանի շրջանում 13 թուրք զինծառայողի զոհուելու համար: Ֆիտանը նախապէս տեղեակ է եղել ՔԱԿ-ի ծրագրած յարձակման մասին, սակայն այդ մասին չի յայտնել ոստիկան-զօրքերին: Համարւում է, որ Հաքան Ֆիտանն Էրտողանի համար դարձել է մեծ գլխացաւանք եւ յունիսի 7-ի ընտրութիւններից յետոյ պաշտօնանկ է արուելու:
Այսպիսով, Թուրքիայի եւ Իրանի տարածաշրջանային հետագայ աշխուժութեան առումով կարեւոր դեր է ունենալու երկու գործօն. Թուրքիայի վրայ կարող է դրական ազդեցութիւն ունենալ «Քրտական հարցի» կարգաւորումը, իսկ Իրանի վրայ` իր միջուկային ծրագրի խնդրի կարգաւորումը: Սակայն այստեղ էլ պէտք է նախապատուութիւնը տալ Իրանին, որի համար միջուկային գործարքը բացում է շատ աւելի մեծ հնարաւորութիւններ, քան` Թուրքիայի համար «Քրտական հարցի» կարգաւորումը: Այն ակնառու կը դարձնի, որ իրականում Իրանն ու Թուրքիան իրենց ներուժով քաշային տարբեր կարգերի խաղացողներ են տարածաշրջանում: Անգամ ռազմական ոլորտին առնչուող շատ հարցերում (հրթիռաշինութիւն, տիեզերական ծրագրեր, հնարաւոր միջուկային ռազմական բաղադրիչով ծրագիր) Թուրքիան ընդօրինակում է Իրանին` փորձելով շատ յետ չմնալ նրանից:
Թուրք վերլուծաբան Իսմեթ Օզկիւլի կարծիքով, քարիւղի համաշխարհային պաշարների 10 առ հարիւրին (4-րդ տեղ) եւ կազի համաշխարհային պաշարների 20 առ հարիւրին (2-րդ տեղ) տիրապետող Իրանը պատժամիջոցների վերացման դէպքում տնտեսական խոշոր թռիչք կը գործի եւ կը վերածուի «ասիական նոր վագրի»: Մինչդեռ Թուրքիայի հեռանկարի դէպքում նմանատիպ կանխատեսումներ չկան:
ՀԱՅԿ ԳԱԲՐԻԷԼԵԱՆ
Թուրքագէտ
«Նորավանք»
( Վերջ )