Ստորեւ, լոյս կ՛ընծայենք հարցազրոյց մը, կատարուած` Հուրի Պոյամեանի հետ, որ դուստրն է վաստակաւոր ուսուցիչ եւ ազգային գործիչ Գառնիկ Բանեանի: Վերջերս կարելի եղած է թարգմանել անոր «Յուշեր մանկութեան եւ որբութեան» գիրքը: Նշենք, որ Հուրի Պոյամեան նաեւ տնօրէնն է Ուաթըրթաունի (Մասաչուսեց) Սուրբ Ստեփանոս ազգային ամէնօրեայ վարժարանին:
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Կարելի՞ է ամփոփ ձեւով ներկայացնել այս գիրքին ծննդոցը:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Հայրս` Գառնիկ Բանեան ծնած է Կիւրին, 1910-ին: Ուրախ մանկութիւն մը ունենալէ ետք, 1915-ին տեղահանութեան ժամանակ Համայի անապատին մէջ ականատես կ՛ըլլայ իր մօր, 2 տարեկան քրոջ` Զարուկին եւ 3 տարեկան եղբօր` Աւոյի յաջորդական մահուան:
Մեծ հայրը զինք փրկելու համար կը յանձնէ հայ պատուելիի մը, որ փոքրիկ որբանոց մը բացած էր այնտեղ: Երկու ամիս անցած` օսմանեան կառավարութիւնը շրջանի հայ որբերը կը հաւաքէ եւ կը ղրկէ Անթուրայի որբանոցը` զիրենք թրքացնելու նպատակով: Ա. Աշխարհամարտի վերջաւորութեան թուրքերը պարտուելով` ետ կը քաշուին, եւ որբերուն օգնութեան կը հասնի Ամերիկեան Միջին Արեւելքի նպաստամատոյցը: 1919-ին, զինադադարէն օգտուելով` այս կազմակերպութիւնը կը փորձէ որբերը տանիլ Կիլիկիա` իրենց տուները, բայց հազիւ Այնթապ հասած` թուրքերը կրկին կը յարձակին հայերու վրայ: Քանի մը ամիս ետք, երբ կացութիւնը չի բարելաւուիր, նպաստամատոյցի տնօրէնութիւնը ստիպուած կ՛ըլլայ որբերը տեղափոխել կրկին Լիբանան, Ժիպէյլի որբանոցը, ուր հայրս կը մնայ մինչեւ 1920-1925 թուականը:
Այս գիրքը առաջին անգամ հրատարակուած է հօրս մահէն երեք տարի վերջ, 1992-ին, Համազգայինի հրատարակչական տան կողմէ, «Անթուրայի որբանոցը» խորագրով, եւ Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան կողմէ` «Յուշեր մանկութեան եւ որբութեան» խորագրով: Կաթողիկոսարանի հրատարակութիւնը ամբողջովին կը համապատասխանէ բնագիրին, իսկ Համազգայինի հրատարակութիւնը քիչ մը կրճատուած է:
Հ.- Անգլերէն թարգմանութեան մասին, կարելի՞ է մանրամասնել եւ յաւելեալ տեղեկութիւններ տալ:
Պ.- Հարիւրամեակի առիթով այս գիրքի անգլերէն թարգմանութեան ձեռնարկեցի Անթուրայի որբանոցին պատմութիւնը լսելի դարձնելու համար օտար շրջանակներու, մանաւանդ` օտար պատմաբաններու, պատուելու համար հօրս եւ բոլոր որբերուն յիշատակը, նաեւ` նպաստելու մեր արդարութեան պահանջին:
1915-1918 Անթուրայի մէջ 1200 որբերէն 300 կը մահանայ սարսափելի պայմաններու տակ, անօթութեան, հիւանդութեան եւ ահաւոր պատժական միջոցներու պատճառով:
Հ.- Գառնիկ Բանեան այլ գործեր ալ ունի: Արդեօք այդ գրութիւններն ալ պիտի թարգմանուի՞ն:
Պ.- Հայրս ձգած է մօտ 6 հատորներ լեցնող ձեռագիրներ: Երեք հատոր արդէն տպուած են:
– Մէկը` «Անթուրայի որբանոց»-ն է, լոյս տեսած` 1992-ին:
– Երկրորդը` «Անխոնջ մտքեր», լոյս տեսած` 2007-ին, որ յուշագրութիւն մըն է Լ. Շանթի, Ն. Աղբալեանի եւ ճեմարանի մօտ ու Համազգայինի անունով գործած անձերու մասին:
– 1969-ին ինք եւ Ժիպէյլի նախկին որբերէն քանի մը հոգի պատրաստեցին Ժիպէյլի որբանոցի յուշամատեանը: Այս յուշամատեանէն զատ, ունի Ժիպէյլի որբանոցին մասին իր անձնական յուշերը, որոնք պէտք է հրատարակուին եւ, ինչո՞ւ չէ, թարգմանուին:
Ժիպէյլի որբանոցէն ելլելէն ետք հայրս կը մտադրէ ամէն գնով իր ուսումը շարունակել: Իր աշխատանքով կը հոգայ իր ուսման ծախսերը եւ կը դառնայ Լեւոն Շանթի եւ Նիկոլ Աղբալեանի առաջին աշակերտը, նորաբաց ճեմարանին մէջ: Ուսումը աւարտելէ ետք իր ամբողջ կեանքը կը նուիրէ Ճեմարանին, Համազգայինին, Ազգային Ուսումնական խորհուրդի աշխատանքներու եւ ազգային հասարակական գործին: Կը հիմնէ Ճեմարանի Շրջանաւարտից միութիւնը եւ անոր գրական հանդէսը` «Ակօս», որուն խմբագրութիւնը կը ստանձնէ 16 տարիներ կամաւոր կերպով:
Հ.- Արձագանգներ կա՞ն, յատկապէս` օտար կարդացողներու կողմէ:
Պ.- Արձագանգներ կան օտար կարդացողներու կողմէ, հակառակ անոր որ գիրքը միայն շաբաթ մը առաջ լոյս տեսաւ: Սթենֆըրտ համալսարանի հրատարակչական տունը գիրքը հրատարակելու որոշումը տալէ առաջ կարծիքը առաւ երեք պատմաբաններու, երկուքը` Ամերիկայէն, իսկ մէկն ալ` Եւրոպայէն, որոնք ամէնէն նպաստաւոր գրախօսականները պատրաստեցին այս գիրքին առնչութեամբ, ծանրանալով անոր գրական եւ պատմական արժէքին եւ մանաւանդ անոր կարեւորութեան` հետեւեալ մասնագիտական մարզերէն ներս.
– Հայագիտական նիւթերու
– Միջին Արեւելքի մէջ Ա. Աշխարհամարտի պատմութեան
– Մանուկներու ներաշխարհի հետազօտութեան
– Ինքնակենսագրութիւնը իբրեւ պատմական աղբիւր գործածութեան
Ապրիլ 18-ին ալ լոյս պիտի տեսնէ Financial Time-ի «Life and Art» բաժնին մէջ: Կարեւոր գրախօսական մը` այս գրքի առնչութեամբ:
Արձագանգներ ալ կը հասնին նախկին որբերու զաւակներէն եւ անոնց օտար պարագաներէն եւ անձերէն, որոնք հետաքրքրուած են մեր պատմութեամբ:
Հ.- Իբրեւ Գառնիկ Բանեանի զաւակ` այս գիրքի պատրաստութեան մասին ի՞նչ կրնաք աւելցնել: Յատուկ մանրամասնութիւններ ունի՞ք կատարելիք:
Պ.- Հայերէն տպագրութեան մէջ գիրքը կը վերջանայ 1918-ին, երբ Ա. Աշխարհամարտի վերջաւորութեան թուրքերը պարտուած` կը մեկնին Լիբանանէն եւ Անթուրայի որբանոցին տէր կը կանգնի Ամերիկեան Միջին Արեւելքի նպաստամատոյցը (Armenian Near East Relief):
Երբ անգլերէն թարգմանութիւնը կը կատարուէր, հօրս ձեռագիրներուն մէջէն գտայ այն վերջին բաժինը, որ կը պակսէր հայերէն տպագրութենէն, եւ որ կը վերաբերի որբերը իրենց ծննդավայրերը վերադարձնելու փորձին: Նպաստամատոյցը հազիւ որբերը Այնթապ հասցուցած` թուրքերը կը սկսին յարձակիլ վերադարձող հայ ընտանիքներու վրայ: Կացութիւնը այնքան կը վատթարանայ, որ նպաստամատոյցը ստիպուած կ՛ըլլայ Այնթապի որբանոցէն որբերը ետ բերել Լիբանան եւ տեղաւորել Ժիպէյլի որբանոցին մէջ:
Հօրս Ժիպէյլի որբանոցին մասին գրած յուշերը կրնան կազմել իր յաջորդ գիրքը:
Հ.- Այս գիրքի ներկայացման գծով պատրաստուա՞ծ է յայտագիր մը: Այս մասին կարելի՞ է տեղեկացնել:
Պ.- Այս գիրքին ներկայացումը համալսարանական շրջանակներէ ներս Սթենֆըրտ համալսարանի հրատարակչական տան կողմէ պիտի կատարուի զանազան արդիական միջոցներով:
Իսկ հայաշատ կարգ մը շրջաններու մէջ գիրքը ծանօթացնելու համար պիտի գործակցինք տեղւոյն հայագիտական հաստատութիւններու կամ մշակութային կազմակերպութիւններու հետ:
Հ.- Գիրքի վաճառման եւ առաքման մասին, կարելի՞ է տեղեկութիւններ փոխանցել:
Պ.- Գիրքը կարելի է ունենալ Սթենֆըրտի www.sup.org եւ Ամազոնի www.amazon.com կայքէջներէն Ազգային առաջնորդարանէն, «ՆԱԱՍՐ»-էն, «ՀԱՅՐԵՆԻՔ»-էն եւ կարգ մը գրախանութներէ:
Հ.- Ապագայի ծրագրեր, այլ յաւելումներ եւ եզրակացութիւն ունի՞ք:
Պ.- Իբրեւ ապագայի ծրագիր` պէտք է մտածել հօրս մնացեալ անտիպ գործերը տպագրութեան յանձնել, իսկ Ժիպէյլի ամերիկեան որբանոցին մասին իր գրած յուշերն ալ հաւանաբար անգլերէն պէտք է թարգմանուին:
«Goodbye Antoura»… Թարգմանող` Սիմոն Պէօճէքեանի
