Լիբանանի մէջ Հայաստանի Հանրապետութեան դեսպանութիւնը, Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակի Լիբանանի Կեդրոնական մարմինին եւ Պէյրութի ամերիկեան համալսարանին գործակցութեամբ, 5 մայիս 2015-ին Պէյրութի ամերիկեան համալսարանի «Էսեմպլի հոլ»-ին մէջ կայացաւ դասական երաժշտութեան համերգ նուիրուած Հայոց ցեղասպանութեան 100- ամեակին:
Այս համերգը իր տեսակին մէջ եզակի էր թէ՛ իր առիթին համար եւ թէ՛ իր շուրջ համախմբած արհեստավարժ երաժիշտներուն մասնակցութեամբ: Յետհամերգեան մտորումներու նպատակով «Ազդակ» հարցազրոյց մը կատարեց դաշնակահար Արմէն Քեչեքի, կիթառահար Մկրտիչ Միքայէլեանի եւ սրնգահար Հրաչ Իսահակեանի հետ:
Այս առիթով իր ունեցած տպաւորութիւններուն մասին խօսելով` Արմէն Քեչեք յայտնեց, որ նախապատրաստական աշխատանքներէն մինչեւ համերգն ու անոր անդրադարձները` արձագանգները շատ դրական եւ գնահատելի էին:
«Անդրադառնալով համերգի խորագիրին` «Հայկական հարիւրամեայ երաժշտութիւն», պէտք է ըսել, թէ ընտրուած բնաբանը չի նշանակեր, որ հայկական երաժշտութիւնը միայն հարիւր տարուան պատմութիւն ունի, այլ այս խորագիրով ուզեցինք շեշտել եւ յատկապէս օտար հանրութեան ցոյց տալ, որ թէեւ 1915-ին Հայոց ցեղասպանութիւնը տեղի ունեցաւ, սակայն հայ մշակոյթը պահպանուեցաւ եւ ուռճացաւ: Այս համերգով եկանք լուսարձակի տակ առնելու այն իրականութիւնը, որ թուրքին կազմակերպած սպանդը առաջին հերթին ուղղուած էր հայ մտաւորականին, երաժիշտին, արուեստագէտին դէմ, որոնք առաջին թիրախները դարձան, մենք տուինք մէկուկէս միլիոն զոհ, որոնց մէջ մեծ թիւով տաղանդներ կային, մինչ եթէ անոնք այսօր ապրէին եւ արարէին, մենք այսօր կ՛ունենայինք տասնեակ մը Կոմիտասներ, տասնեակ մը Արամ Խաչատուրեաններ, ուզեցինք նշել, որ մինչեւ օրս տակաւին փորձ կը կատարուի հայ մշակոյթին արժէքը նուազեցնելու համաշխարհային մակարդակի վրայ, սակայն հայութիւնը ունեցած է նորանոր նուաճումներ եւ ձեռքբերումներ, հայ մշակոյթի, յատկապէս երաժշտութեան իմաստով միջազգային իրականութեան մէջ առաջատար մակարդակի վրայ եղած է: Այս համերգով կրցանք հանրութեան ներկայացնել թէ՛ բազմերես կողմերը հայ երաժշտութեան եւ թէ՛ ներկայիս Լիբանանի մէջ ապրող եւ գործողներու ներգրաւումով կատարողական բարձրագոյն մակարդակով հանդէս գալ: Այս նախաձեռնութեամբ կրցանք փոխանցել պատգամ մը, որ կոտորուած եւ իր երկիրը կորսնցուցած, իր մշակոյթի ակունքներէն արմատախիլ եղած, վերջին 100 տարիներուն պարզապէս միայն գոյատեւման պայքար մղող ժողովուրդի մը համար ի՛նչ կը նշանակէ այս մշակութային, երաժշտական ժառանգը, որ վերջին հարիւր տարիներուն ստեղծուած է հիմնական բեկորներուն հիման վրայ եւ այսօր համաշխարհային մեծ արժէք ունի: Փաստօրէն, միայն հարիւր տարուան մէջ կրցանք այս մեծ ծաւալը ստեղծել, կարելի է պատկերացնել, թէ ի՛նչ կրնայինք ընել, եթէ Հայոց ցեղասպանութիւն տեղի ունեցած չըլլար», ըսաւ Քեչեք:
«Ազդակ»¬ի յաջորդ հարցումը կը վերաբերէր Լիբանանի մէջ հայ արհեստավարժ երաժշտութեան պարզած վիճակին, մանաւանդ որ յաճախ կը հանդիպինք հայկական շրջանակներէ դուրս եւս հայ երաժիշտներու, որոնք Լիբանանի մէջ երաժշտական կեանք կ՛ապրին ո՛չ միայն հայկական, այլ լիբանանեան առումով: Հայ արհեստավարժ երաժիշտներու ներդրումը ի՞նչ է Լիբանանի մէջ, մենք ունեցա՞ծ ենք յօրինողներ, կատարողներ, նուագախումբերու մէջ նուագողներ:
Հրաչ Իսահակեան անդրադառնալով այս երեւոյթին` դիտել տուաւ, որ բնական է նման կացութիւն, որովհետեւ մենք սփիւռքի մէջ կ՛ապրինք տարբեր երկիրներու մէջ, կը շաղուինք տարբեր մշակոյթներու հետ: «Մայր Հայաստանէն դուրս, որեւէ երկրի մէջ ձուլման հարցը միշտ ալ առկայ է. լեզուն պահելով` մեր եկեղեցիով կը յաջողինք պահել մեր հայկականութիւնը: Բայց նաեւ պէտք է յաւելեալ ուժ տրուի մշակոյթին: Սփիւռքի մէջ ապրող եւ գործող երաժիշտները անհատներ են, այսինքն ընդհանուր եւ համապարփակ պատկեր մը չեն ներկայացներ, ինչպէս որ է պարագան Հայաստանի երաժշտական դպրոցներուն, ուր տարբեր տեսակի մշակոյթի եւ հայկական տարբեր ոճերու տեղ կը տրուի: Սփիւռքի մէջ նոյնը չէ կացութիւնը, հոս երաժիշտները անհատական աշխատանք կը տանին: Այդ պատճառով ալ պէտք է յաւելեալ կապ հաստատուի եւ գործակցութիւն ըլլայ Հայաստանի երաժիշտներուն, երաժշտական կառոյցներուն եւ սփիւռքահայ երաժիշտներուն միջեւ, որպէսզի կարելի ըլլայ երաժշտութեան ճամբով պահել հայկական ոգին»:
Մկրտիչ Միքայէլեանին ուղղուած հարցումին մէջ լուսարձակի տակ կ՛առնուէր այն երեւոյթը, որ կիթառի յատուկ ի՞նչ երաժշտութիւն կայ, ի՞նչ մշակումներ կան, մանաւանդ որ կիթառը հայկական նուագարան մը չէ: Իսկ եղածը աւելի հարստացնելու համար ի՞նչ աշխատանք կը տանինք մենք այսօր:
Մ. Միքայէլեան բացատրեց, որ հայկական ժողովրդային եւ հոգեւոր երգերու փոխադրութիւններ, մշակումներ ընելու աշխատանք տարած ենք, որպէսզի, ինչպէս դաշնակի, ջութակի, թաւջութակի վրայ, այդպէս ալ կիթառի վրայ դասական եւ ճիշդ ձեւով մեկնաբանուին հայկական ստեղծագործութիւնները:
«Այս համերգին մենք շատ փորձեցինք, որ դասական կիթառով դասական ոճով հանդէս գանք: Շատ լաւ գործեր կան, սակայն պէտք է աւելի մեծ աշխատանք տարուի, հայ երգահան-յօրինողները պէտք է աւելի ուշադրութիւն դարձնեն դասական կիթառին եւ համապատասխան մշակումներով հարստացնեն կիթառի յատուկ ստեղծագործութիւններու ցանկը», նշեց ան:
«Ազդակ»¬ի յաջորդ հարցումը կը վերաբերէր մեծաթիւ օտար եւ պաշտօնական անձնաւորութիւններու համերգին ներկայութեան եւ այն հանգամանքին, որ արդեօք այս համերգը` իբրեւ քաղաքական երեւոյթ, ընդհանրապէս ի՞նչ տուաւ Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակին, յատկապէս նկատի առնելով օտարներուն ներկայութիւնը դահլիճին մէջ:
Հրաչ Իսահակեան դիտել տուաւ, որ օտարները եկած էին յարգելու Հայոց ցեղասպանութեան
100-ամեակը, լիբանանահայ համայնքին նկատմամբ իրենց յարգանքը դրսեւորելու, իրենց նեցուկը յայտնելու, ինչպէս նաեւ` գնահատելու հայկական մշակոյթը: «Ուրախալի պատկեր էր, որ ներկայ էին մեծ թիւով օտարներ, որոնք մշակութային իմաստով միշտ կարիքը ունեցած են հայերուն, մնայուն կերպով համագործակցած են անոնց հետ, նաեւ այդ անձնաւորութիւնները լաւապէս կը գիտակցին, որ լիբանանեան մշակութային կեանքին մէջ հայերը որքան մեծ ներդրում ունեցած են»:
Արմէն Քեչեք լուսարձակի տակ առաւ այն երեւոյթը, որ երբ 15 երաժիշտներ համախմբուեցան, որակեալ եւ ուժ ներկայացնող համերգով մը հանդէս եկան: Այսպիսի երաժշտական երեւոյթի մը շարունակութեան եւ նման ծրագիրներու կրկնութեան մասին խօսելով` Արմէն Քեչեք դիտել տուաւ, որ ներկաներուն կողմէ եղած անդրադարձը ո՛չ միայն կեդրոնացած է այն երեւոյթին վրայ, որ շատ արհեստավարժ մակարդակով ներկայացուած են ստեղծագործութիւնները, այլ նաեւ նկատելի դարձաւ, որ բեմին վրայ գոյութիւն ունէր դրական մթնոլորտ մը, որ շատ կարեւոր էր: «Այս առումով կը կարծեմ, թէ այս ձեւի մեկնաբանութիւնը ապագայ ունի: Երբ նախաձեռնեցինք այս համերգին, նշած էինք սկիզբէն, որ, ճիշդ է, որ մենք ներգրաւած ենք 16 արուեստագէտ, բայց ասիկա չի նշանակեր, որ ուրիշներ չեն կրնար մասնակցիլ նման ձեռնարկի:
«Այս տարին ամբողջ Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակի ոգեկոչման տարի է, նման նախաձեռնութիւններ կրնան կրկնուիլ, նաեւ պէտք չէ սահմանափակուիլ միայն այս տարիով, յաջորդող տարիներուն եւս մենք պէտք է օգտագործենք մշակութային զէնքը մեր պայքարին մէջ եւ համագործակցութեամբ նոր համերգներով հանդէս գանք: Բաւական վառ օրինակներ կան մշակոյթին զօրութեան վերաբերող, յատկապէս այս տարի ատիկա աւելի շեշտակի դարձաւ. արդարեւ, մինչ քաղաքական, դիւանագիտական գործիչներ երբեմն կը ձախողին աշխատանք տանիլ կարգ մը բեմերու վրայ, հոն տեղեկատուական գործիչներ, մշակութային գործիչներ, նոյնիսկ աստղեր կրնան տիրական ներկայութիւն ըլլալ: Անոնք հայերուն հարցերը, պահանջատիրութիւնը տարբեր ձեւերով կը ներկայացնեն, հայութեան քարոզչութիւնը կը կատարեն մշակոյթի ճամբով, իսկ մշակոյթը համամարդկային լեզու է: Այսօր հայ ժողովուրդին հիմնական ցաւը 100 տարուան պայքարով յատկանշուող Հայոց ցեղասպանութիւնն է. այսօր կը տեսնենք, որ աւելի արագ միջոցներ կան աշխարհին ներկայացնելու, զայն իրազեկ դարձնելու մեր հարցերուն մասին. այս կարելիութիւններուն առաջինը մշակոյթն է, յատկապէս` երաժշտութիւնը, որ լեզուական տարբերութիւններ, դժուարութիւններ չունի, հասկնալի եւ հասանելի է բոլորին: Այս առիթով կ՛ուզեմ կոչ ուղղել այն անձերուն, որոնք այսօր ազգային հարցերով, ազգապահպանման խնդիրներով կը զբաղին, որ աւելի մեծ ուշադրութիւն դարձնեն այս երեւոյթին: Այսօր մեր իրական եւ ազդեցիկ զէնքը կրնայ մշակոյթը ըլլալ. ասիկա միշտ ալ իրողութիւն եղած է, սակայն պէտք է յաւելեալ ուշադրութիւն դարձնել այս երեւոյթին եւ այս առումով եւս ներդրենք մեր ազգային, նիւթական, բարոյական կարելիութիւնները, որպէսզի կարենանք մենք մեզ փաստել եւ աշխարհին ներկայանալ այդպէս»:
Հրաչ Իսահակեան դիտել տուաւ, որ հայութիւնը այսօր երկու հիմնական հարցեր ունի. Հայոց ցեղասպանութիւնը իրողութիւն մըն է, սակայն անիկա տակաւին կը շարունակուի: «Այնքան ատեն որ հայութիւնը իր պատմական հողերէն դուրս կ՛ապրի, ուրեմն երկու ուղղութեամբ պիտի պայքարի` հայապահպանման եւ իր իրաւունքներու, հողերու վերատիրացման: Այնքան ատեն որ մենք մեր հայրենի հողերէն դուրս ենք, ուրեմն միշտ առկայ է մեր լեզուն, կրօնը, մշակոյթը կորսնցնելու վախը: Այս բոլոր հարցերը կարելի է ամփոփել մէկ բառի մէջ` մշակոյթ. մենք շատ դժուար իրողութեան մը դէմ յանդիման ենք: Սփիւռքահայուն համար հայապահպանումը բաւական դժուար է, որովհետեւ ան ստիպուած է նախ ենթարկուիլ իր ապրած երկրի մշակոյթին. օրինակ` մենք Լիբանանի մէջ կամայ-ակամայ ստիպուած ենք սորվիլ արաբերէնը, ծանօթանալ լիբանանեան մշակոյթին, երգին, երաժշտութեան, իւրացնել զանոնք. ասիկա կարելի չէ շրջանցել կամ անտեսել:
«Ուրեմն սփիւռքահայը ստիպուած է այդ երկու ուղղութիւնները ապրիլ, մինչեւ որ մենք վերադառնանք ու ապրինք մեր մայր հողին վրայ: Ուստի նաեւ դիւրին չէ ստեղծել նոր երաժշտութիւն, ինչպէս որ Քամիլա Քէշիշեանը նուագեց արդի երաժշտութեան` Տելալեանի գործը. սակայն այսպիսով կը փաստուի, որ հայկական ստեղծագործութիւնը կը շարունակուի, Կոմիտասով եւ Խաչատրեանով վերջ չէ գտած, սակայն ատիկա հիմնականին մէջ կարելի է ընել Հայրենի հողին վրայ:
Համերգին ընթացքին ընտրուած կտորներուն մասին խօսելով` Մկրտիչ Միքայէլեան ըսաւ, որ համերգը ունէր հաւաքական նպատակ եւ նուիրուած էր Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակին, այսինքն միտք բանին այն չէր, որ իւրաքանչիւր արուեստագէտ բեմ բարձրանար եւ կտոր մը ներկայացնէր պարզապէս, այլ համերգը ունէր նիւթ եւ նպատակ, նուիրուած էր Հայ դատին: Մեր նպատակն էր մշակոյթի ճամբով Հայ դատը լուսարձակի տակ բերել եւ պատգամ փոխանցել: Մեր նպատակն էր այս համերգին ընթացքին ելոյթ ունեցած խումբ մը արուեստագէտներով ըսել, որ թէեւ 100 տարի առաջ փորձ կատարուեցաւ մեզ բնաջնջելու, սակայն մենք կ՛ապրինք տակաւին, կը պահպանենք մեր արժէքները, մենք խօսք ունինք լսելի դարձնելու: Կարեւոր է շեշտել, որ այս համերգը բոլորիս կողմէ նուիրուած էր Հայ դատին: Իմ կարծիքովս, հայ արուեստագէտին նպատակը պէտք է ըլլայ զանազան ձեւերով միշտ մեր Դատին ծառայել եւ այդ ծիրին մէջ աշխատանք տանիլ»:
Պատասխանելով այն հարցումին, թէ մեր երաժշտութիւնը պահպանելու, զայն կենդանի պահելու իմաստով այսօր լիբանանեան իրականութեան մէջ ի՞նչ պէտք է ընել, Հրաչ Իսահակեան ըսաւ, որ հարցը Լիբանանով պէտք չէ սահմանափակել, որովհետեւ սփիւռքի մէջ եւս նոյնն է կացութիւնը, կայ նոյն մարտահրաւէրը:
«Մշակոյթի պահպանման համար պէտք է հայ երաժիշտներուն թիւը աւելցնել, որակը բարձրացնել եւ ստեղծել այնպիսի կացութիւն, որ անոնք կարենան նիւթական իմաստով եւս շարունակել իրենց կեանքը, խորանան երաժշտութեան մէջ: Հայ երաժիշտին առաքելութիւնը պէտք է ըլլայ հայ երաժշտութիւնը տարածել այն երկրին մէջ, ուր կ՛ապրի, եւ ոչ թէ` տուեալ երկրին մշակոյթի տարածման աշխատանք տանիլ: Ուրեմն պէտք է, ինչպէս ըսինք, աւելի սերտ կապեր հաստատել մայր Հայաստանի հետ, նոր ստեղծագործողներու գործերը տարածել ամբողջ աշխարհի մէջ, սակայն կը շեշտեմ, որ ատիկա ընելու համար պէտք է քանակը եւ որակը աճին սփիւռքի մէջ: Ասիկա շատ կարեւոր եւ առանցքային է, որովհետեւ որքան որ լեզուն կարեւոր է ժողովուրդի մը համար` իր մշակոյթը եւ կրօնը պահպանելու իմաստով, նոյնքան ալ կարեւոր է արուեստը»:
Մկրտիչ Միքայէլեանին համաձայն, ազգի պահպանման հիմնական գրաւականներէն են լուրջ արուեստն ու մշակոյթը. «Իմ կարծիքովս սփիւռքի մէջ արուեստով զբաղողը պէտք է շատ զգուշ ըլլայ, որովհետեւ որեւէ գործի մշակման, թարգմանութեան իմաստով պէտք է ճշգրիտ եւ մասնագիտական ըլլայ, որպէսզի պահպանէ տուեալ ստեղծագործութեան արժէքն ու հարազատութիւնը: Նաեւ մեկնաբանողը շատ լաւ պէտք է կատարէ իր բաժինը, շատ կարդայ, ծանօթանայ մշակոյթին, արմատներուն, պատմութեան: Իմ կարծիքովս, սփիւռքի մէջ կան մեծաթիւ արուեստագէտներ, որոնց պէտք է աւելի տեղ տրուի, եւ անոնք ներգրաւուին մեր իրականութեան մէջ. իսկ անոնք, որոնք իրենց արուեստին մէջ խորանալու կարիք ունին, արտասահմանի մէջ պէտք է կատարելագործեն իրենց կարողութիւնները»:
Արմէն Քեչեք այս առիթով իր երախտագիտութեան խօսքը ուղղեց համերգի կազմակերպիչներուն, առաջին հերթին` Լիբանանի մէջ Հայաստանի դեսպանատան, ի մասնաւորի` դեսպան Աշոտ Քոչարեանին, իրենց նախաձեռնութեան եւ օժանդակութեան համար, Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակի Լիբանանի Կեդրոնական մարմինին, յատկապէս Սեդա Խտըշեանին` իր առօրեայ հոգածութեան ու նուիրումին համար, որովհետեւ անոնք հանդիսացան համերգին ոգեւորողն ու մղիչ ուժ:
«Մենք խօսեցանք մշակոյթին մասին ընդհանրապէս, յատկապէս` հայկական մշակոյթին մասին, դիտել տալով, որ այսօր մշակոյթը շահութաբեր երեւոյթ չէ, կը պահանջէ նիւթական աջակցութիւն, եւ մշակութային բոլոր ձեռնարկները, յատկապէս մեր այս համերգը, որ, հանդիսատեսներու վկայութեամբ իսկ, որքան լուրջ, կազմակերպուած, հայ մշակոյթը զանազան կողմերով ներկայացուած էր, կարելի չէր իրագործել առանց նիւթական աջակցութեան: Այս առիթով ալ կ՛ուզեմ շնորհակալութիւն յայտնել «Պետ էնտ պետ» հաստատութեան եւ անձամբ ընկերութեան տնօրէն Վահան Գասարճեանին, որ սիրայօժար նեցուկ կանգնեցաւ մեզի, նիւթական եւ բարոյական աջակցութիւն ցուցաբերեց: Փափաքս է, որ հետագային եւս այս հասկացողութիւնը շատերու գիտակցութեան մէջ ամրապնդուի, յատկապէս անոնց, որոնք այսօր պատասխանատու են հայութեան ճակատագիրին, հայապահպանութեան եւ ազգային խնդիրներով կը զբաղին, որ այս լրջութեամբ մօտենան մշակոյթին: Այս համերգը վառ օրինակ մըն էր, ինչպէս որ ապրիլ 24-ի թեմային շուրջ համախմբուեցանք, մենք ձեռք ձեռքի սեղմած` միասին քալեցինք եւ մեր պահանջները ներկայացուցինք, միասնակամութեան պատկերը մարմնաւորեցինք, երաժիշտներս մէկ մարդու նման ներկայացանք այդ օրը, այդպէս ալ պէտք է շարունակուի, պէտք է գիտակցիլ նման նախաձեռնութիւններուն եւ միասնականութեան կարեւորութեան: Ի վերջոյ, շնորհակալական խօսք ունիմ նաեւ հանդիսատեսներուն, համերգին մասնակից երաժիշտներուն, արուեստագէտներուն, որոնք իրենց փայլուն կատարումներով զարդարեցին յայտագիրը:
