Հրայր Մարուխեան Ղեկավարը

ՅԱԿՈԲ ԵԱՓՈՒՃԵԱՆ

Միջին Արեւելքի երկիրները, որոնք Ցեղասպանութենէն ետք ընդունած էին տարագիր հայ զանգուածները, ընդհանրապէս դրական մօտեցում ունէին Հայկական հարցին նկատմամբ, նոյնիսկ եթէ պաշտօնապէս չէին ճանչնար Ցեղասպանութիւնը: Բացառութիւն կը կազմէր Սէուտական Արաբիան, որ միշտ թրքամէտ կողմնորոշում ունէր: Հարկ էր սէուտական պետական շրջանակներուն հետ կապեր ստեղծել եւ անոնց բացատրել Հայկական հարցին քաղաքական եւ ոչ կրօնական բնոյթը:

Ընկ. Հրայրին հետ հերթական հանդիպումներէս մէկուն, երբ Համրա փողոցի վրայ գտնուող իր գրասենեակը մտայ, զարմանքս մեծ եղաւ հանդիպելով Լիբանանի խորհրդարանի նախկին երեսփոխան, գործարար Անտրէ Թապուրեանին, որ իր առեւտրական գործառնութիւններուն բերումով լայն կապեր ունէր սէուտցի իշխաններուն հետ: Անտրէ Թապուրեան կարողացաւ սէուտական շրջանակներուն եւ ընկ. Հրայրին միջեւ հանդիպումներու հաստատման սատարել եւ հետագային նիւթական եւ յարաբերական կարեւոր ներդրում ունենալ Հայ դատի աշխատանքներուն ծաւալման գծով:

Ասպարէզի բերումով ընկ. Հրայր ծանօթ էր հաշուապահական եւ ելեւմտական կարգ ու կանոնին: Բիւրոյի նիւթական գործառնութիւններուն ու իր գործուղումներուն ծախսերը իր գեղեցիկ գիրով մանրամասնօրէն ու համապատասխան հաշուեցոյցերու ընկերակցութեամբ կը տեղեկագրէր հաշուապահութեան եւ Բիւրոյի ընկերներէն կ՛ակնկալէր, որ նոյն բծախնդրութիւնը ունենան:

Գործարար ըլլալով հանդերձ, ընկ. Հրայրին մէջ տիրապետողը մտաւորական մարդու կերպարն էր: Կը սիրէր ու կը գնահատէր արուեստներն ու գրականութիւնը: Իր գրասենեակին պատերը զարդարուած էին իւղանկարներով: Մէկ անկիւնը, փոքր սեղանի մը վրայ` Զաւէն Խըտըշեանի Պիքֆայայի Նահատակաց յուշարձանին ոսկեգոյն մանրաքանդակը: Գրասեղանի կողքին գտնուող գրադարանին մէջ, աշխատանքի թղթապանակներուն քով Ռուբէնի յուշերը եւ հայերէն ու այլ լեզուներով գրական ու պատմական արժէք ներկայացնող գրքեր կ՛ամբողջացնէին պատկերը:

Ընկեր Հրայր մեծ ընթերցող մըն էր: Պատմաքաղաքական եւ ընկերային հարցեր շօշափող գործեր անպակաս էին իր գրասեղանէն: Եւրոպա ճամբորդող ընկերներուն անպայման օրինակ մը կը պատուիրէր նոր լոյս տեսած գիրքէ մը, որուն մասին տեղեկացած կ՛ըլլար միջազգային մամուլէն: Իսկ երբ Եւրոպա գտնուէր, ազատ ժամերը կ՛անցընէր գրախանութներ այցելելով: Մասնաւոր յարգանք ունէր դէպի սփիւռքահայ մտաւորականութիւնը, մօտէն կը յարաբերէր Պօղոս Սնապեանին ու Վահէ Օշականին հետ: «Բագին»-ը ՀՅԴ Բիւրոյի հրատարակութիւն ըլլալով` իր յատուկ գուրգուրանքին առարկան էր: Կը գնահատէր Պօղոս Սնապեանին հրապարակագրական աշխատանքը: Մնայուն կերպով խմբագրատուն կ՛այցելէր` տեղեկանալու հայ մտաւորականութեան եւ յատկապէս Հայաստանի գրողներուն ազգային հարցերու գծով դրսեւորած կեցուածքներուն: Կը հաւատար մտաւորականութեան ուժին ու անոր ժողովուրդներու ընկերաքաղաքական մտածողութեան զարգացման գծով բերելիք նպաստին: Նոյն տրամաբանութեամբ ալ կը մտածէր, որ մտաւորականը պէտք չէ գաղափարաբանական եւ կազմակերպական կաշկանդումներով սահմանափակել, որ` մտաւորականը պէտք է ունենայ մտածելու եւ արտայայտուելու ազատութիւն, որպէսզի կարենայ ստեղծագործել:

1992-ին Փարիզի «Յառաջ»-ին մէջ բաց նամակ մը լոյս տեսաւ սփիւռքահայ շարք մը մտաւորականներու ստորագրութեամբ, որոնց կարգին` Վահէ Օշականը: Նամակը Համազգային մշակութային միութիւնը կը դատապարտէր բանաստեղծ Աբրահամ Ալիքեանի պահանջներուն վերապահ կեցուածք ունենալուն համար: Նամակը ստորագրողները յայտնապէս անտեղեակ էին հարցի մանրամասնութիւններուն եւ այդ նամակով սփիւռքահայ մշակութային կեանքը կը պղտորէին: Աթէնք այցելութիւններէս մէկուն, երբ այդ մասին ընկեր Հրայրին խօսեցայ` դատապարտելով Վահէ Օշականին ընթացքը, ընկ. Հրայր ըսաւ. «Վահէին նման մտաւորական մը պէտք չէ կուսակցութեան կազմակերպական կանոններով դատել, պէտք է ձգել, որ իր մտածումները արտայայտէ»:

Ընկ. Հրայր կը քաջալերէր երիտասարդ գրողները ու սատար կը հանդիսանար հրատարակչական գործին: Այդ էր պատճառը, որ նախաձեռնեց «Դաշնակցութեան մատենաշար»-ի շարքին` սկսելով Դաշնակցութեան հիմնադիր եւ առաջին սերունդին պատկանող դէմքերու կեանքն ու գործը ներկայացնող հատորներու հրատարակութենէն, մինչեւ Աթէնք լոյս տեսնող «Յեղափոխական գրադարան»-ի կազմակերպական եւ գաղափարաբանական խորքով մատենաշարի հրատարակութիւնը:

Ընկ. Հրայր յատուկ յարգանք ունէր Բիւրոյի իր գործընկերներուն եւ ընդհանրապէս իրեն գործակից ընկերներուն նկատմամբ` գնահատելով անոնց կարողութիւններն ու նկարագրային յատկանիշները: Կը հիանար ընկ. Զէյթլեանի քաղաքական հոտառութեան, կը գնահատէր ընկ. Հրաչի ողջամտութիւնը, ընկ. Փամպուքեանին պատմագիտական ծանօթութիւնները, ընկ. Մոնոֆարեանի հայերէնագիտութիւնը, Սագոյին մէջ կը տեսնէր ապագայ ընկ. Զէյթլեանը (բառերը ընկեր Հրայրինն են): Մեծ յարգանք ունէր ընկեր Աբոյի եւ ընկ. Ազնաւորեանի օրինապահութեան ու խիզախութեան նկատմամբ: Մնայուն եւ ուղղակի յարաբերութիւններ կը մշակէր աշխատանքի վրայ եղող բոլոր ընկերներուն հետ, կը լսէր անոնց ունեցած մտահոգութիւնները` կազմակերպական կեանքի նկատմամբ, լուծումներ կ՛առաջարկէր ու կը քաջալերէր իրենց պարտականութեան մէջ:

Ընկ. Աբոյի եւ ընկ. Զէյթլեանի առեւանգումները, Սագոյին կանխահաս մահը ու ընկեր Ազնաւորեանի սպանութիւնը շատ ծանր ազդած էին ընկ. Հրայրին վրայ: Կը զգար անոնց բացակայութիւնը մեր կազմակերպական կեանքին մէջ եւ ամէն առիթով կը յիշէր զանոնք, մանաւանդ` ընկ. Զէյթլեանը: Առիթով մը անոր մասին անդրադառնալով` ինծի ըսաւ. «Սարգիսը իր տեղափոխութիւններու ընթացքին զգուշ չեղաւ, յաճախ իրեն կ՛ըսէի, որ առանձին տունէն ակումբ չգայ, որ` ընկերակիցը վարիչի տեղ չգործածէ, որ` բոլորս ալ թիրախ ենք, մտիկ չըրաւ»:

Սագոն, Վաչէն, Բենոն եւ ես միշտ մօտ եղած էինք ընկ. Զէյթլեանին: Առիթով մը Կ.Կ.ի ժողովներէն մէկուն, երբ Պուրճ Համուտի անվտանգութիւնը ապահովելու համար ժողովրդային հանգանակութիւն կատարելու հարցը կը քննէինք ընկ. Զէյթլեանի հետ, որ Կ.Կ.ի մօտ Բիւրոյի ներկայացուցիչն էր, հանգանակութեան ձեւին մէջ տարակարծիք եղանք, որուն իբրեւ հետեւանք` պաղութիւն մը ստեղծուեցաւ մեր եւ ընկ. Զէյթլեանին միջեւ: Երեւոյթը ընկ. Հրայրին կողմէ աննկատ չէր անցած, մեզմէ պահանջեց, որ առիթը ստեղծէինք ընկ. Զէյթլեանին տունը այցելելու եւ բացատրուելու, ինչ որ կատարեցինք:

Ընկ. Հրայր ոչ միայն յարգալից էր ընկերներու նկատմամբ, այլեւ կարեկից` անոնց ցաւերուն, հօր մը նման ջանալով օգտակար հանդիսանալ անոնց կամ անոնց ընտանեկան պարագաներուն` դիմագրաւելու կեանքի դժուարութիւնները:

Այսպէս, ընկ. Աբոյի առեւանգումէն ետք միջոցն ու պատեհութիւնը ստեղծեց, որպէսզի տղան` Սերժը, Իտալիա մեկնի եւ պայուսակի ձեւագիտութեան մէջ մասնագիտանայ` կարենալ շարունակելու հօր գործը եւ ապահովելու ընտանիքի ապրուստը: Սագոյի մահէն ետք ընկեր Հրայր պարտատէրերու մօտ անձնապէս հետապնդեց գանձելի գումարները, հաշուեփակ կատարել տուաւ եւ գոյացած գումարով յարմարաւէտ յարկաբաժին մը գնել տուաւ, ապահով շրջանի մը մէջ, որպէսզի կինը` Զուարթը եւ զաւակները արժանավայել կեանք մը ունենան:

Սփիւռքահայութեան քաղաքականացումը եւ կազմակերպական վերանորոգումը ապահովելու համար պէտք էր գաղթօճախները դուրս բերել իրենց կղզիացած վիճակէն ու իբրեւ քաղաքական կազմակերպ ուժ` ընդհանուր յայտարարի բերել:

Սփիւռքի ազգային, միութենական թէ ներկուսակցական-կազմակերպական կեանքը պէտք էր արդիական ու նոր մօտեցումով ղեկավարել եւ կեանքի նոր պայմաններուն հետ քայլ պահող կառոյցներ յառաջացնել ու համապատասխան մասնագիտացած մարդուժ պատրաստել: Այս իմաստով Բիւրոյի անդամները եւ յատկապէս ընկեր Հրայրը իրենց մնայուն գործուղումներուն միջոցով կարողացան գաղութներու միջեւ կապերը ամրապնդել եւ անոնց մօտ համազգային գաղափարական կեդրոնացում յառաջացնել, որուն հետեւեցաւ կարգ մը կառոյցներու արդիականացումը եւ ոմանց համագաղութային կառոյցով օժտելու մտածումը:

Համագաղութային այդ կառոյցներուն առաջին օղակը հանդիսացաւ մինչ այդ յատկապէս Միջին Արեւելքի գաղութներուն մէջ գործող պատանեկան միութիւնները համախմբել երիտասարդական միութիւններու մէջ, զանոնք դարձնել երկսեռ եւ ինքնավար` դուրս բերելով կոմիտէներու թաղային մտածողութեամբ գործելու եղանակէն, իսկ Բիւրոյի կողքին յառաջացնել երիտասարդական գրասենեակ` անոր վստահելով նոր կառոյցի գաղափարական դաստիարակութեան եւ կազմակերպական կեանքի համադրումը:

Երիտասարդական միութիւններու միջգաղութային համագումարներ, սեմինարներ եւ բանակումներ սփիւռքահայ երիտասարդութիւնը ընդելուզեցին Հայ դատի հետապնդման երկարատեւ պայքարին հետ: Գաղափարական ու կազմակերպական դաստիարակութեան առընթեր, ընկ. Հրայր յատուկ կարեւորութիւն տուաւ երիտասարդութեան հոգեկան եւ ֆիզիքական պատրաստութեան` խրախուսելով մարտարուեստի դպրոցներու հաստատումը գաղութներէն ներս:

Երիտասարդական շարքերու վերաշխուժացման յաջորդեց կուսակցութեան կազմակերպական շրջաններու ղեկավար տարրին երիտասարդականացումը: Յատկապէս ընկ. Հրայրի եւ ընկ. Սարգիս Զէյթլեանի անմիջական ջանքերով կոմիտէներու եւ կեդրոնական կոմիտէներու կազմերը համալրուեցան ուսանողական եւ երիտասարդական միութիւններէն շարքերը փոխանցուած տղոցմով, 22-րդ Ընդհանուր ժողովին յանգելով Բիւրոյի կազմի երիտասարդականացման:

Կուսակցական կառոյցներուն յաջորդեցին ուղեկից միութիւններու վերակազմակերպումը, որուն մէջ առաջնորդող եւ հիմնական դեր ունեցաւ ընկ. Հրայր:

ՀՄԸՄ-ը իր սկաուտական խիտ շարքերով եւ մարզական խումբերով կը հանդիսանար ՀՅ դաշնակցութեան գաղափարաբանական ուղեգիծը բաժնող ու սփիւռքահայ լայն զանգուածները շարժման մէջ դնող միութիւնը, որ կը գործէր յատկապէս Լիբանանի, Սուրիոյ եւ Յորդանանի մէջ, Միջին Արեւելքի Շրջանային վարչութեան հովանիին տակ: Վաթսունական թուականներէն ետք ՀՄԸՄ-ի բազմաթիւ մասնաճիւղեր սկսած էին անջատաբար գործել սփիւռքեան բոլոր գաղութներէն ներս, եւ յատկապէս` Միացեալ Նահանգներ, հարկ էր զանոնք համախմբել միակ կառոյցի մը` այս անգամ կեդրոնական վարչութեան մը հովանիին տակ: Այս կառոյցի յառաջացման աշխատանքը Բիւրոն վստահեցաւ եռանդամ յանձնախումբի մը` գլխաւորութեամբ ընկ. Վարդգէս Տէր Կարապետեանի:

ՀՄԸՄ-ին յաջորդեց գաղութներու մէջ Ցեղասպանութենէն ետք ստեղծուած տարբեր անուններու տակ եւ անջատաբար գործող բարեսիրական միութիւնները համախմբել ՀՕՄ-ի կառոյցին մէջ: Հոս եւս կարեւոր դեր ունեցաւ ընկ. Հրայրը:

Ընկ. Հրայրի ազգային կեանքը ժողովրդավար կարգերով ղեկավարելու համոզումն էր, որ ՀՅԴ  24-րդ Ընդհանուր ժողովը մղեց որդեգրել Համազգային մշակութային եւ կրթական միութիւնը ընտրովի կեդրոնական վարչութեամբ օժտելու որոշումը:

(Շար. 2)