Հրայր Մարուխեան Ղեկավարը

ՅԱԿՈԲ ԵԱՓՈՒՃԵԱՆ

1994-ի յուլիսի չոր ու տաք առաւօտ մըն էր: Նիկոսիոյ միակ երկնաքերին` «Ղեմա Թաուըր»-ի իններորդ յարկը գտնուող գրասենեակիս պատուհանէն կը դիտէի դիմացս բացուող տեսարանը:

Կապոյտ երկինքին վրայ ոչխարներու հօտի նմանող ճերմակ ամպեր արագ կ՛անցնէին: Կղզիին ամառնային խենթ հովը ոտքերուս տակ բացուող ցորենի ոսկեգոյն դաշտերու փոշին վեր կը բարձրացնէր, որ կղզիի բաժանման գիծէն սկսելով` ոլորապտոյտ կ՛երթար կորսուիլ Քիրենիոյ լեռնաշղթայի լանջերուն:

Գորշ, լերկ ու ժայռոտ լեռը, բարձրադիր թումբի նման, վրան հիւսիսային Կիպրոսի հանրապետութեան խորհրդանիշ` կարմիր ու ճերմակ կիսալուսին խոշոր դրօշակը ու թրքերէնով «Նէ մութլու թուրքիմ տիէնէ» մակագրութիւնը գծուած, կը կտրէր տեսողութեանս հորիզոնը: Թուրքին ձեռքը հոս ալ ինծի կ՛արգիլէր տեսնել հեռուն` Միջերկրականի կապոյտ ջուրերը, Կիլիկիոյ գեղեցիկ ծովափը, անդին` Տաւրոսեան կանաչ լեռները ու աւելի վեր` շքեղ Ատանան ու սիրուն Հաճընը, որոնք թուրքին եաթաղանին ենթարկուելէ ետք, իրենց հայ ազգաբնակչութենէն դատարկուած, ի՞նչ վիճակ կը պարզէին արդեօք այսօր եւ այս ի՜նչ մեծամիտ ու ազգայնամոլ լոզունգ` «Երանի թուրք եմ ըսողին»: Քաղաքակիրթ աշխարհը ինչպէ՞ս կ՛ընկալէ նման մտածողութեամբ ազգի մը եւրոպական միութիւն մուտքի պահանջը:

Այս մտածումներու մէջ էի, երբ յանկարծ հեռախօսիս զանգը հնչեց: Արան էր Աթէնքէն, որ Վուլիակմենիի ծովափին ընկ. Հրայրին ունեցած արկածին մասին կը տեղեկացնէր: Ձայնը լուրջ կշռոյթ մը ունէր, իր սովորական երգիծախառն ու կատակող շեշտէն տարբեր: Յայտնապէս ընկ. Հրայրի պատահարը շփոթ, անորոշութիւն եւ անձկութիւն յառաջացուած էին Արային մօտ, որ այդ ծանր պահուն իր դժուարութիւններն ու հոգեկան խռովքը թեթեւցնելու համար իր առօրեային ծանօթ մօտիկ ընկերոջ մը բացուելու եւ խօսելու կարիքը կը զգար:

Երբ հեռաձայնի ընկալուչը տեղը դրի, խառն մտածումներ խճողեցին ուղեղս: Որքանո՞վ հաւանական է, որ ընկ. Հրայրին նման լաւ լողորդ մը սայթաքի եւ խեղդուելու ենթակայ ըլլայ, ինչպէս կը բացատրէր Արան, ան ալ` Վուլիակմենիի աւազոտ ծովափը, ուր ջուրը շատ ծանծաղ է, եւ ուր ամրան շաբաթավերջերուն ընկ. Հրայրը սովոր էր Աթէնք գտնուող կուսակցական ընկերներով լողալու երթալու: Որքա՞ն հաւանական է, որ պատահածը լողալու պահուն ուղեղային տագնապի հետեւանք ըլլայ: Իր պատասխանատուութեան ու հանգամանքին գիտակից պահուածք եւ բարեկարգ կենցաղ ունէր ընկ. Հրայրը: Ամէն օր մարզանք կ՛ընէր, չէր ծխեր ու կը խմէր առիթներով, ընկերանալու համար միայն: Չէ՞ր կրնար ըլլալ, որ պատահածը որոշ սպասարկութիւններու կողմէ Լեւոն Տէր Պետրոսեանի վարչակարգը իշխանութեան գլուխ պահելու հեռանկարով գործադրուած նենգ դաւադրութեան մը հետեւանք ըլլար, որ կը հանդիսանար Հայաստանի առաջին նախագահին կողմէ Դաշնակցութեան եւ յատկապէս ընկ. Հրայրին դէմ շղթայազերծուած պայքարին վերջին օղակը: Անակնկալ այս պատահարին իբրեւ հետեւանք` ազգային կուսակցական աշխատանքներուն գլխաւոր մղիչ ուժը հանդիսացող մարդու բացակայութեան, ի տես մանաւանդ մեր ժողովուրդի առջեւ ծառացող կարեւոր մարտահրաւէրներուն, ո՞վ կրնար ըլլալ զինք փոխարինողը: Անոր բացակայութիւնը կազմակերպական դժուարութիւններ պիտի ստեղծէ՞ր արդեօք: Յաջորդ սերունդի շարքերուն մէջ ընկ. Հրայրին կարողութիւններն ու յատկանիշները ունեցող ո՞վ կար, որ ստանձնէր անոր պատասխանատուութիւնները եւ Դաշնակցութեան ղեկավարութեան մէջ հեզասահ սերնդափոխութիւն տեղի ունենար:

Մտածումներս ցրուելու համար գացի պաշտօնակիցիս` հաւատաւոր եւ պարտաճանաչ դաշնակցական Սեդրակ Պալեանին գրասենեակը` պատմելու պատահածը: Սեդրակը շատ ցաւ զգաց, ինչպէս պիտի զգար իւրաքանչիւր դաշնակցական, երբ ստանար նման լուր մը:

Իբրեւ Զաւարեան ուսանողական միութեան անդամ` պատեհութիւնը ունեցած էի քանի մը առիթներով լսել ընկ. Հրայրին դասախօսութիւնները, սակայն առիթը չէի ունեցած մօտէն ծանօթանալու անոր, մինչեւ որ 1977-ին ՀՅԴ 21-րդ ընդհանուր ժողովին կողմէ ընտրուած Բիւրոն ինծի կը վստահէր իր ելեւմտական գործառնութիւններուն վերահսկողութիւնը: Պարտականութիւնս ստանձնելու համար պարտէի հանդիպիլ նորընտիր Բիւրոյի գանձապահ ընկ. Վաչիկ Ղարաբէգեանին, որ կը մնար արեւմտեան Պէյրութ` Պրիսթոլ պանդոկը: Որոշեալ ժամուն գացի ընկեոջ մօտ, ուր քիչ ետք մեզի միացաւ ընկ. Հրայրը: Այդ օր առաջին անգամն էր, որ մօտէն պիտի ծանօթանայի անոր հետ, որմէ ետք մինչեւ իր ունեցած պատահարը, շուրջ 18 տարիներ, միասին պիտի գործէինք, որովհետեւ ընկ. Վաչիկին Թեհրան բնակելուն պատճառով ընկ. Հրայրն էր, որ կը վարէր Բիւրոյի նիւթական գործառնութիւնները: Թաւալող տարիներուն հետ ընկեր Հրայրին ու իմ միջեւ սերտ յարաբերութիւն մը զարգացաւ` հիմնուած իմ կողմէ գերազանցապէս աշխատասէր ու նուիրեալ կուսակցական ղեկավարի մը նկատմամբ տածած յարգանքի, իսկ իր կողմէ` երիտասարդ ընկերոջ մը նկատմամբ ունեցած վստահութեան:

Իր մասնագիտութեան բերումով, իբրեւ ելեկտրագէտ-ճարտարագէտ, ընկ. Հրայր ունէր գիտական միտք, պատմաքաղաքական հետաքրքրութիւններ, գաղափարաբանական խոր համոզումներ, կազմակերպուած եւ բծախնդիր աշխատելաոճ, յարաբերական խառնուածք եւ բարեկիրթ վերաբերմունք: Տուեալներ, որոնք դաշնակցական ղեկավարին կու տային նոր երեւոյթ մը` զայն դուրս բերելով հրապարակագրի, ուսուցիչի, զինուորականի կամ բժիշկի դասական տիպարէն, անոր տալով ցարդ արեւմտեան ընկերութեան յատուկ վարչագէտի յատկանիշը:

Ընկ. Հրայրը կը պատկանէր դաշնակցական այն սերունդին, որ թրծուեցաւ Դրոներու, Ռուբէններու, Վրացեաններու եւ նմաններուն անմիջական շունչին տակ: Ընկ. Հրայրի պարագային պէտք է յատկապէս նշել իր հայրը` ընկ. Թորգոմը, Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան շրջանին գործած ու անկախութեան սերունդին հետ տարագիր դարձած հաւատաւոր դաշնակցականը, որ մեծ ազդեցութիւն գործած էր անոր ազգային, գաղափարական, բարոյական աւանդապահ դաշնակցականի դաստիարակութեան վրայ, եւ որուն նկատմամբ մեծ յարգանք կը տածէր ընկ. Հրայրը:

Երբ ընկ. Թորգոմը մահացաւ, արեւմտեան Պէյրութը կ՛ապրէր Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի ծանր օրերէն մէկը: Ընկ. Հրայրը պարտականութեամբ քաղաքէն դուրս էր եւ չկրցաւ հօր յուղարկաւորութեան ներկայ ըլլալ: Քրիստափոր կոմիտէութեան տղաքը ռումբերու տակ առժամաբար ընկ. Թորգոմին մարմինը ամփոփեցին արեւմտեան Պէյրութ Մաքհուլ փողոցի վրայ գտնուող յոյն ուղղափառներու գերեզմանատունը: Այս պարագան ծանր ազդած էր ընկ. Հրայրին վրայ եւ յաճախ ցաւով կը յիշէր զայն, մինչեւ որ յարմար առիթով մը քրոջը` Ալիսին հետ Պէյրութ եկաւ եւ եկեղեցական արարողակարգով ընկ. Թորգոմին մարմինը փոխադրել տուաւ հայոց գերեզմանատուն:

Ամուսնացած ըլլալով գիտակից, հիւրասէր, հանդարտաբարոյ, հայ մօր մը կերպարը մարմնաւորող տիկին Անահիտին հետ եւ ունենալով չորս զաւակներ, երկու մանչ եւ երկու աղջիկ, ան կազմած էր աւանդապահ հայ ընտանիք մը, ուր գերակայ էին մարդկային արժէքներն ու ազգային մտահոգութիւնները: Ընկ. Հրայր սովորութիւն չունէր առանձին ընկերներու հետ դուրս ելլելու: Այցելուները անպայման կը հիւրընկալուէին իր տան մէջ, տիկին Անահիտի պատրաստած հայկական կերակուրներու սեղանին շուրջ, ուր ամբողջ ընտանիքն ու ընկերները կը բոլորուէին: Նոյնպէս` ժամանցի պահերը ընկեր Հրայրը կը սիրէր անցընել ընտանիքով ու կուսակցական ընկերներու հետ միասին, ծովափը: Շատ կը սիրէր նարտի խաղալ:

Այս հաւաքոյթներուն մասնակից ընկերները նկատած ըլլալու են, որ տիկին Անահիտն ու ընկ. Հրայրը որքան սէր, գուրգուրանք եւ յարգանք կը տածէին իրարու նկատմամբ: Անոնք ոչ միայն կեանքի ընկերներ էին, այլեւ` գաղափարակից ընկերներ, «կուսակցական» ընկերներ, ուր տիկին Անահիտի հեզահամբոյր հասկացողութիւնը քաջալեր կը հանդիսանար ընկեր Հրայրի կուսակցական գործի նուիրումին:

Ընկ. Հրայրի յարկին տակ ծաւալած խօսակցութիւններուն ընդմէջէն ի յայտ կու գար անոր զաւակներուն կրթութեամբ ու դաստիարակութեամբ մօտէն հետեւող հօր տիպարը: Կը յիշեմ իր գրասենեակին մէջ հանդիպում մը համալսարանի դասախօս մեր ընկերներէն Հրաչ Պետոյեանին հետ, որմէ կը խնդրէր օգտակար ըլլալ մեծ տղուն` Դերենիկի դասերուն, որ քաղաքական գիտութիւններ կ՛ուսանէր Պէյրութի ամերիկեան համալսարանին մէջ:

Մինչեւ 60-ականներու սկիզբը սփիւռքը ներքաշուած էր նեղ ազգային հակամարտութիւններու մէջ, որոնք աւելի կը ծառայէին մեծապետական շահերուն, քան` հայ ժողովուրդի քաղաքական իտէալներու իրականացման: Գաղութներուն ազգային կեանքը կը թաւալէր խորհրդայնամէտ եւ հակախորհրդային ամուլ մտածողութեան շուրջ: Հայութիւնը, որպէս քաղաքական ուժ, միջազգային բեմին վրայ ներկայ չէր: Այդ տարիներուն աշխարհը կը թեւակոխէր զարգացման նոր փուլ: Համաշխարհայնացումով յառաջացած ազատականութիւնը ազգային գաղափարախօսութիւնները նահանջի կը մատնէր:

ՀՅԴ 18-րդ Ընդհանուր ժողովին Բիւրոյի անդամ ընտրուելով` ընկ. Հրայրն ու իր սերնդակիցները կը միտէին սփիւռքահայութիւնը հեռու պահել աշխարհաքաղաքական ազատականութենէն, ինչպէս նաեւ` տեղայնական նեղ հայրենասիրութենէն: Անոնց հեռանկարն էր հայ ժողովուրդին առջեւ բանալ քաղաքական գործունէութեան նոր դաշտ: Հայութիւնը միջազգային ուժերու հետեւողի վիճակէն դարձնել քաղաքական գործօն: Հայ դատի պայքարը իր քաղաքական դրսեւորումներով կը դառնար ազգային գաղափարախօսութեան հիմնաքարը հայ զանգուածներուն համար, սփիւռքի մէջ թէ Հայաստան, ցոյց տալով նոր հեռանկարներ:

Ցեղասպանութեան յիսնամեակի նշումը գործնապաշտ ազգայնականութեան լաւագոյն դրսեւորումն էր, որ հայ ժողովուրդին ու յատկապէս Դաշնակցութեան համար պիտի ըլլար ինքնակազմակերպումի եւ քաղաքական մարտունակութեան սկիզբը:

Վերոնշեալ ռազմավարական հայեացքներու գործնականացման համար ՀՅԴ 20-րդ Ընդհանուր ժողովը, ուր գերակշիռ էր Հրայր Մարուխեանի եւ Սարգիս Զէյթլեանի մտածողութիւնը, առաջին առթիւ կ՛որդեգրէր Դաշնակցութեան հետագայ տարիներու գործունէութիւնը պայմանաւորող քաղաքական ուղեգիծը եւ շարքերու երիտասարդականացման ու վերաշխուժացման համար կու տար կազմակերպական բնոյթի շարք մը որոշումներ:

Առաջին առթիւ ներազգային լարուածութիւնները մեղմացնելու միտումով ՀՅ Դաշնակցութիւնը 1972-ի Լիբանանի խորհրդարանական ընտրութիւններուն կ՛առաջադրէր լիբանանահայ լայն զանգուածին ազգային հաւաքական ձգտումներուն գոհացում տուող, ազգային կեանքէն ներս դերակատար եղած ու ժողովուրդին յարգանքը վայելող ազգայիններէ բաղկացած թեկնածուներու ցանկ մը, որ կ՛ունենար դրական արձագանգ, ինչ որ ճամբայ կը հարթէր Հայ դատի հետապնդման գործին առջեւ` անոր տալով համազգային բնոյթ, միեւնոյն ատեն դիւրացնելով պահանջատիրական պայքարը ցուցական հարթակ փոխադրելու, ապրիլ 24-ի սգահանդէսները վերածելով քաղաքական հաւաքներու, քայլարշաւներու, բողոքի ցոյցերու, օտար հանրային կարծիքը ի նպաստ Հայ դատին կողմնորոշելու նպատակով:

Մեծ եղաւ ընկ. Հրայրին դերը երիտասարդութիւնը Հայ դատի ցուցական աշխատանքներուն մէջ ներգրաւելուն մէջ: 1973 ապրիլ 24-ի նախօրեակին էինք: Զաւարեան ուսանողական միութիւնը որոշած էր որմազդներու միջոցով Լիբանանի հասարակութեան ուշադրութեան յանձնել Հայոց ցեղասպանութեան անժամանցելիութիւնը: Լիբանանի ներքաղաքական վիճակը պաղեստինեան հարցի պատճառով անհանդարտ էր: Կեդրոնական կոմիտէն խոհեմութիւն կը նկատէր ձեռնարկը յետաձգել: Կ.Կ.-ի եւ Զաւարեանի վարչութեան խառն նիստին, որուն իբրեւ Բիւրոյի ներկայացուցիչ ներկայ էր նաեւ ընկ. Հրայրը, կողմերը իրենց տեսակէտներուն վրայ անդրդուելի կը մնային, զաւարեանականները անպայման որմազդներ փակցնելու, իսկ Կ.Կ.-ը դէմ` կանխատեսելով հաւանական դէպքեր ապահովական ուժերուն հետ, քաղաքական այդ անկայուն օրերուն: Կողմերու տեսակէտները ունկնդրելէ ետք ընկ. Հրայր խօսքը Կ.Կ.ի ընկերներուն ուղղելով` ըսաւ. «Եթէ տղաքը յանձն առած են քանի մը օր ոստիկանատունը անցընել, ինչո՞ւ արգելք կը հանդիսանաք, կ՛ենթադրեմ, որ անոնք իրենց պատասխանատուութիւններուն եւ պարտաւորութիւններուն գիտակից են, երբ նման քայլի կը դիմեն»: Հարցը լուծուած էր եւ նոյն գիշերն իսկ տղաքը աշխատանքի լծուած էին` որմազդները փակցնելու:

Ընկ. Հրայրի գործի մարդ ըլլալու առանձնայատկութիւնը, ճշդապահ պաշտօնեայի նման որոշեալ ժամուն իր Աթէնքի գրասենեակէն, շրջաններուն հետ, ամէնօրեայ կապ հաստատելու, տեղեկանալու, տեղեկացնելու, ցուցմունքներ կատարելու, մղում տալու եւ աշխատանք պահանջելու արժանիքը իբրեւ ղեկավարի` տիրական եղաւ Դաշնակցութեան կազմակերպական շրջաններու աշխուժացման մէջ:

Միջազգային ընտանիքին կողմէ Ցեղասպանութեան ճանաչման եւ Հայ դատի պահանջատիրութեան պայքարը ամբողջութեամբ ծանրացած էր ընկ. Հրայրի ուսերուն: Ան կը հաւատար, որ ընկերվարութիւնը Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան անբաժանելի մասն է եւ ժողովուրդներու ազգային ազատագրական պայքարը ընկերվարական կարգերու հաստատմամբ կը հիմնաւորէր: Այդ տրամաբանութեամբ ալ կապեր հաստատեց եւրոպական ընկերվարական կուսակցութիւններուն հետ եւ հետապնդեց ՀՅ Դաշնակցութեան Ընկերվար Միջազգայնականի վերանդամակցութիւնը:

Ընկ. Հրայրի գաղափարական համոզումները, մարտունակ ոգին, խոհուն, հեռատես եւ ճկուն քաղաքական գործիչի յատկութիւնները կը դրսեւորուէին իր յարաբերութիւններու ընթացքին, որ զինք կը զատորոշէր պարզ քաղաքագէտներէն: Ան կը հաւատար, որ հայ ժողովուրդի ազգային իտէալներու իրականացման ճամբուն վրայ պէտք է կարողականութիւն ունեցող բոլոր ուժերը, կազմակերպութիւններ թէ անհատ ազգայիններ համախմբել եւ շինարար աշխատանքի լծել քաղաքական կեանքէն ներս նուաճումներ արձանագրելու համար: Այս տրամադրութենէն մեկնելով` Ֆրանսայի եւ Յունաստանի ընկերներուն միջոցով, յատկապէս` Ժիւլ Մարտիրոսեանի, Հանրի Փափազեանի, Վարուժան Գնունիի եւ այլոց ջանքերով կապեր հաստատեց եւ հանդիպումներ ունեցաւ այդ օրերու Եւրոպայի քաղաքական գործիչներու, Ֆրանսայի արտաքին գործոց նախարար Ռոլան Տումայի, Յունաստանի վարչապետ Անտրէաս Փափանտրէուի, Ընկերվար Միջազգայնականի ընդհանուր քարտուղար Լուիզ Այալայի հետ: Այդ շփումները շարունակուեցան` հասնելով մինչեւ այդ օրերու Աւստրիոյ վարչապետ, ընկերվար- դեմոկրատ Պրունօ Քրայսքիին, Իտալիոյ վարչապետ ընկերվար Պեթինօ Քրաքսիին եւ Ֆրանսայի նախագահ Ֆրանսուա Միթերանին` ճամբայ հարթելով 1987-ին Եւրոպական խորհրդարանի կողմէ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման:

(Շար. 1)