«Ականեալ Ձայներ»-ի Զօրութիւնը

ԹԱՄԱՐ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ

Տարիների ընթացքում քաջատեղեակ լինելով Սարգիս Կիրակոսեանի բեղուն ստեղծագործական գործունէութեանը` գեղագիտական եւ հոգեկան մեծ բաւարարուածութեամբ ընթերցեցի իր վերջերս լոյս տեսած հատորը. «Ականեալ ձայներ»:

«Այս է արիւն իմ», «Այս է մարմին իմ», «Մայրիներուն ծիածանը» իր նախորդ բանաստեղծական գրքերը արդէն վկայում էին բազմախոհուն եւ մեծապէս օժտուած բանաստեղծ-հեղինակի ձիրքը: Նրա` մայրենի լեզուի հանդէպ ունեցած պաշտամունքը պատեհօրէն արտայայտուեց իր կազմած լայնահատոր ժողովածուներում. «Հայ լեզուի նուիրուած բանաստեղծութիւններու ծաղկաքաղ» եւ «Օրհներգութիւն Մեծասքանչին»: Նաեւ հետաքրքրական էր եւ անհրաժեշտ «Դամասկոսցի Միհիարին երգերը» ժողովածուն, որը ներկայանալի կերպով ծանօթացրեց ընթերցողի լայն հանրութեանը երկլեզու բանաստեղծութիւնների գեղեցիկ ծաղկաքաղին:

Եւ ահա` նոր գիրք: Արդէն իսկ այս գրքի խորագիրը` «Ականեալ ձայներ» անմիջապէս ստիպում է ընթերցողին լայնամտօրէն անդրադառնալ այն երեւոյթին, թէ ի՞նչ է քողարկուած եւ ի՞նչ է բարձրաձայնուած այս բազմիմաստ հոգեմտային շերտեր պարունակող թէ՛ այլաբանական եւ թէ՛ ուղղակիօրէն փաստացի խորագրի մէջ:

… Ականեալ ձայներ… Իրապէս` մարդու հոգեկան, մարդու հոգեմտային աշխարհը մի իւրատիպ, բացառիկ աշխարհ է: Աշխարհ, որ ալեկոծւում է արարչատուր տարբեր շերտերով` ովկիանոս, անապատ, լեռներ, անտառներ…

Եւ դրանցից ամէն մէկում թաքնուած են ականներ: Դրանք թէ՛ լռում են իրենց պայթունավտանգ ներուժով, եւ թէ՛ պարբերօրէն պայթում են:

Պայթում` երբ մարդ բանականի (homo-sapiens) միտքն ու ասելիքը այլեւս չեն տեղաւորւում փակ  ու նեղ տարածութեան մէջ եւ հոգին արդար պահանջ է զգում ի վերջոյ բարձրաձայն,  պայթուցիկ հնչեղութեամբ բղաւել աշխարհին Վերին Ճշմարտութիւնը: Այս է ականի իմաստը: Եւ օրհնեալ են մարդու միտքն ու հոգին  հարստացնող նման ականեալ ձայները: Ձայներ, որ յատուկ են բանաստեղծին: Ձայներ, որ յատուկ են բանաստեղծութեանը: Ու նաեւ ա՛յս իսկ իմաստով Սարգիս Կիրակոսեանի «Ականեալ ձայներ» հատորը իր հոգեմտային, բանաստեղծական նոր բարձունքի նուաճումն է: Այս գնահատանքը սկիզբ է առնում արդէն իսկ հեղինակի կողմից ընտրած իր գրքի բնաբանից: Դա` Վիկտոր Հիւկոյի հանճարեղ խօսքերն են.

«Շիրիմը, որ մեռնողին վրայ կը գոցուի, երկինքը կը բանայ: Աներկիւղ կը դիտեմ յաւերժական ստուերներու գերեզմանը, որովհետեւ գիտեմ, որ եթէ մարմինը հոն բանտ մը կը գտնէ, հոգին` թեւեր»:

… Սարգիս Կիրակոսեա՛ն, գիտեմ, որ դու լաւ գիտես համաշխարհային գրականութիւնը, սակայն հասկանում եմ նաեւ, թէ ինչու ես մէջբերել մասնաւորապէս ա՛յս տողերը: Քանզի դու քո կեանքի փորձով, քո ներաշխարհով նոյնպէս անվերապահօրէն յանգել ես այդ իմաստուն եզրակացութեանը: Դու գիտես տիեզերքի ճշմարտութիւնը: Այն ապրում է քո մէջ ու նաեւ դրանով են իմաստաւորւում եւ արժեւորւում քո ապրած օրերը: Այո՛, հոգին թեւ է առնում, իսկ բանաստեղծութիւնը գողանում է, հերքում է մահը:

«Նախերգանքի նման», «Պարզ քաղաքացիի մը առօրեայ երգերէն», «Անաւարտ աւարտ», «Յարութեան երգեր` Պէյրութ իշխանուհիին», «Պարականոն բանաստեղծութիւններ», «Քաղաքի աստղերն ալ ընկերներ չունին», «Շարական այլակերպման եւ ժամանումի», «Ականեալ ձայներ` արեան յիշողութենէն», «Մահուան ժամանակի անլռելի շշուկներէն», «Shantiketan» («Ասք խաղաղութեան եւ սիրոյ»), «Յետ գրութիւն», «Յիշատակարան»` դո՛ւ, Սարգիս Կիրակոսեա՛ն, ապրում-քայլում ես քո այս վերնագրերի միջով, ինչպէս հմուտ մի շինարար, որ քար առ քար կառուցում է իր էութեան, իր կեանքի շէնքը: Եւ իւրաքանչիւր յարկաբաժին` հարստանում է նախորդ բարձունքից շիուած նոր վերելքով, նոր գոյն ու իմաստով: Դու սլանում ես քո այս վերնագրերի միջով, ինչպէս տաղանդաւոր մի երաժշտահան, որ նախորդ երաժշտական կտաւներից, նրանց բազմահնչիւն մեղեդիներից կերտում է մի ամբողջական ու մեծածաւալ սիմֆոնիա: Իր կեանքի սիմֆոնիան: Այս ամէնին աներկբայօրէն նպաստում են քո գրական-մասնագիտական բարձր ձիրքը, քո նախընտրած ազատ-անհանգ (verlibre) բանաստեղծութեան ձեւակառուցուածքին վարպետօրէն տիրապետելու ունակութիւնը:

Պատերազմ, խաղաղութիւն, Պէյրութ, յիշատակելի ու անմահ անցաւորներ, կեանքի հազարապատիկ այլ եւ այլ շերտեր, հոգեմտային բազմաբնոյթ ալեկոծումներ, խոհափիլիսոփայական դիտարկումներ` ա՛յս է Սարգիս Կիրակոսեա՛ն, քո «Ականեալ ձայներ»-ի ականեալ ձայնային հարուստ պահեստը, որին առնչուելով մենք էլ ենք հոգեմտօրէն հարստանում:

Դո՛ւ քո կարեկցակիր, խոր մարդկային զգացումով, արդար ըմբոստացումով անդրադարձել ես Իպրահիմ Մարզուքիի յիշատակին, որի մահից յետոյ «եկան սոխակներ ծանրաթեւ եւ իրենց սիրահարը մինուճար առաջնորդեցին երկինք»: Եւ ինչպէ՞ս յատուկ չնշեմ քո հիանալի եզրայանգումը. «Հրեշտակներուն գործադուլը տակաւին կը շարունակուէր»: Այո՛, բանաստե՛ղծ, դու ճշմարիտ ես, հրեշտակների գործադուլը դեռ շարունակւում է եւ յայտնի չէ թէ երբ պիտի աւարտուի:

Դու, որ գիտես, թէ «Անտառն ամբողջ կը կծկուի երիցուկին սրտին մէջ»`, իմացիր ուրեմն, որ ճիշդ այդպէս էլ դո՛ւ, ինքդ` ինչպէս մի ծաղկուն անտառ կծկւում ես քո ընթերցողի սրտի մէջ, քանի որ խոստովանում ես.

Տեսիլներն իմ ամէն օր
Ես ծովափին կը ցանեմ
Եւ ջուրերուն խորերէն
Վեր բարձրացող առասպելի մը նման`
Տօն կը սուրամ լոյսերու
Անրջական անտառին`
Իբրեւ սիրոյ եւ լոյսի
Ուխտագնացը վերջին:

Դո՛ւ, հայի ճակատագրով օտարի հողում ապրող հայորդի: Սակայն բարեպաշտօրէն կրում ես քո մէջ թէ՛ հայ մարդու ազգային անխափան նկարագիրը, եւ թէ՛ քեզ ընդունած, քո կեանքը եւ քո գրիչը խթանած երկրի հանդէպ ե՛ւ երախտագիտական, ե՛ւ հոգեցաւ զգացումը.

Կը շալկեմ գիշերները Պէյրութի
Եւ կը գոռամ ցաւագին:
Կը ցօղուեմ գիշերները ցնորքին
Եւ կը դողամ ես կրկին:

Բայց եւ միշտ հաւատարիմ ես լաւատեսութեան, որ սրտիդ խորքով կը մաղթես նաեւ Պէյրութին.

… Կը խօսի լռութիւնը
Բազմավաստակ, աւանդապահ, ոսկեբերան,
Բայց միշտ կայտառ եւ ապստամբ արիւնին…

Դու քո գրքի բաժիններից մէկը խորագրել ես «Պարականոն բանաստեղծութիւններ»: Ասեմ սակայն, որ խորքին մէջ դրանք ամենականոն բանաստեղծութիւններ են, որոնք իրենց այո՛, դու ճշմարիտ ես` «Համարձակ պահանջներով» բացայայտօրէն խօսում են կեանքի հիմնասիւն, անլուծելի, պատասխան չունեցող գերխնդիրների մասին.

Տէր իմ, ինչո՞ւ աշխարհն ու
տարածութիւնները ամբողջութեամբ
գրաւեցիր, չէի՞ր կրնար քիչ մը
շարժիլ եւ ափաչափ մը տեղ
Ինծի ձգել… որ հոն մեր
ողբերգութիւնը փսխեմ:

Սարգիս Կիրակոսեա՛ն, քո այս համարձակ պահանջ-հարցումին ահա եւ համարձակ պատասխան` անշուշտ ո՛չ Տիրոջ կողմից: Ո՛չ, գրչընկերս, Տէրը չէր կրնայ մեզի համար քիչ մը տեղ ձգել, քանզի ըստ նրա մտայղացման` մեր այս մոլորակին եւ մարդկութեանը բաշխած տիեզերական ճակատագրի, իր կողմից մեզ «պարգեւած» ողբերգութիւնը մենք միշտ պիտի կրենք մեր մէջ:

Այս մտորումների ծիրում քո «Առեղծուած» կերտուածքը խոր ու միաժամանակ պարզունակ-թափանցիկ փիլիսոփայական ճշմարտութիւն է: Այո, իրականում մենք չգիտենք թէ ո՞վ եւ ի՞նչ է Աստուածը… Խոստովանենք, որ բնաւ ամէն մարդ, ամէն բանաստեղծ չունի նման ներքին հակազոմբիական ազատութիւն եւ համարձակութիւն, որ ճշմարտացիօրէն վաւերի.

Մենք միմիայն ստոյգ գիտենք,
Որ կիսաւարտ զառանցանքներն ենք Աստծոյ: Մահն է միակ փրկութիւնը մեր
Եւ անկէ աժան
Եւ անկէ առատ մենք
Ոչինչ ունինք:

Ճշմարտացի՛ ես, բանաստե՛ղծ: Դո՛ւ, որ ինքնայատուկ խորիմաստութեամբ, եւ ինչպէս քեզ շատ բնորոշ է` միաժամանակ այլաբանօրէն ու փաստացիականօրէն խորհում ես պատի մասին.

Շատ կարեւոր է, որ
Պատէն հեռու ինքզինք որոնող
Մարդը պատին վրայի տղամարդը
Չտեսնէ որովհետեւ եթէ տեսնէ`
Պատը կը դադրի ա՛լ պատ
Ըլլալէ եւ տիեզերքի հեռաւորագոյն
հորիզոնին վրայ
Կը մնայ կոյր տղամարդ մը
Բանաստեղծ որ կը կարծէ
Թէ ինք կեանքին միակ պատն է:

Այո՛, պատը իր փաստացի ու այլաբանական բազում իմաստներ ունի: Եւ բացառիկ էութիւններն են միայն, որ հասկանում եւ խօսում են այդ երեւոյթի մասին: Ես այս պահին յիշեցի եւ չեմ կարող չմէջբերել Նորայր Ադալեանի խորիմաստ բնորոշումը.

«Պատը այն չէ` երբ
Խփւում ես պատին:
Պատը ա՛յն է` երբ
Խփւում ես ինքդ քեզ»:

Այսպէ՛ս, բանաստե՛ղծ, բացառիկ ճշմարտութիւնները` համամարդկային են:

Ճիշդ այնպէս, ինչպէս համամարդկային է, բայց քչերի կողմից գիտակցուած եւ պատկերաւոր նկարագրուած ունայնութեան, առանձնութեան հոգեզգացումը, որ գեղեցիկ տողերով տեղ է գտել քո գրքում.

Քարի մը պէս
արշալոյսին
իր վրայ լոյս կը տեղայ
Ծառի մը պէս
ամէն գիշեր
ան երկինքը
կը զննէ
եւ միմիայն
իր ստուերը
կը տեսնէ

Եւ այս ստուեր-առանձնութեան դիմաց մեզ տրուած տիեզերական միակ պատասխանն են քո տողերը.

Երկինքը ի սկզբանէ անվախճան
հարցումն է, լռութիւնը` յաւիտենական
գաղտնիքին գերագոյն պատասխանը:

Դո՛ւ, Սարգիս Կիրակոսեա՛ն, քո կեանքի սլացող բովի մէջ հաւատարիմ ես նաեւ քո համախոհներին, ընկերներին: Մարդկայնօրէն գնահատելի է քո չմարող հոգեկապը Լեւոն Անանեանի հետ: Նրան նուիրուած խօսքդ դու կարող էիր ենթավերնագրել այսպէս. «Թանկագին գրչեղբօրս», սակայն դու ընտրեցիր առաւել ճիշդ ձեւը. «Թանկագին եղբօրս»: Այո՛, քանզի Լեւոն Անանեանը հոգեղբայր էր նրանց, ում նուիրւում էր գործով, մտքով, սրտով: Եւ համամիտ եմ նաեւ քո սրտից բխած այն տողերին, որ նրան` Լեւոն Անանեանին դեռ շատ պիտի փնտռենք, կանչենք եւ սպասենք. ե՛ւ հիմա ե՛ւ մեր այս կեանքից մեկնելուց յետոյ:

Սարգիս Կիրակոսեան, քո «Ականեալ ձայներ» նորատիպ գրքիդ մասին դեռ շատ կարելի է խօսել, սակայն…

Երանի՜ լռութեան, այս ամչկոտ
Ու գաղտնապահ էակին, որ խօսքերն
իր ուրիշներուն չի վստահիր եւ
կը դառնայ պատգամախօսը
Համրերուն տօնահանդէսին:

Այո՛, ճշմարիտ ես: Բայց եւ երանի՜ այն մարդուն, ա՛յն բանաստեղծին, ում հոգում ապրող երկինքը, լռութիւնը եւ խօսքերը ի զօրու են արարել այսպիսի՛ ձայներ. ականեալ ձայներ: Ու երանի այդ ձայները լսող եւ արձագանգողներին:

ԹԱՄԱՐ ՅՈՎՀԱՆՆԻՍԵԱՆ
Արուեստագիտութեան դոկտոր

Երեւան