ՇԱՀԱՆԴՈՒԽՏ
Նոր լոյս տեսաւ Հայկազուն Եափուճեանի «Տառապանքի եւ յոյսի ապրումներ» գիրքը, յուշապատում մը, որ լոյս կը սփռէ հեղինակին մանկութեան եւ պատանեկութեան ապրած որբանոցային եւ այլ դժնդակ պայմաններու մէջ ընթացած կեանքին մասին:
Հեղինակը իր գիրքը բաժնած է քանի մը մասերու: Առաջին մասին մէջ կը կարդանք հեղինակի ծննդավայրին` Ռումտիկինի մասին: (Ռումտիկին կը գտնուի Կապադովկիոյ մէջ, Կեսարիոյ մօտերը): Տուած է լայն տեղեկութիւններ` կլիմայի, արտ ու այգիներու ծաղկուն երեւոյթին մասին, ուր հայեր (500 ընտանիք) ապրած եւ ստեղծագործած են: Ան մանրամասնօրէն կը յիշէ իր մանկութիւնը եւ այդ օրերուն խաղցած խաղերը:
Ան ծնած է 1908-ին: Կը նկարագրէ ընտանեկան եւ պապենական վիճակը, մեծ հայրը եղած է գիւղի քահանան, կը յիշէ ազգականները, ընկերային կեանքը: Չմոռնանք ըսելու, որ այս ամէնուն մասին արտայայտուած է մանրամասն կերպով:
Երկրորդ բաժինով կը նկարագրէ թրքական զուլումը եւ ջարդերը, թէ ինչպէ՛ս 1915-էն սկսած` երիտասարդներ հաւաքած են զինուորագրուելու պատրուակով, ապա առաջնորդելով զանոնք երկրին խորերը եւ սպաննելով անողոքաբար, որոնց շարքին կը գտնուի նաեւ իր հայրը: Հոս կարելի է յիշել, որ օսմանեան տիրապետութեան խաբեբայ քաղաքականութիւնը իրագործուած է ամբողջ Արեւմտեան Հայաստանի եւ Կիլիկիոյ մէջ: Երիտասարդութիւնը հաւաքել եւ սպաննել: Այս կապակցութեամբ կայ նաեւ բռնի իսլամանալու հարցը` փրկուելու համար մահէն:
Հոս կը սկսի պատանի Հայկազունին կեանքին ոդիսականը: Գրած է, թէ պատառ մը հացի փոխարէն, արածած է գոմէշներ, եզներ, ոչխարի հօտեր` հնազանդելով թուրք աղաներուն: Յստակ է, որ այս պարագային չարչարանքը եղած է անտանելի, ըլլալ պատանի եւ մարտնչիլ գոմէշներու հետ: Սրտաճմլիկ կեանք մը, որ յաճախ յուսահատութեան կը մատնէ:
Գիրքին մէջ կարեւոր մաս մը կայ դէպի որբանոց ուղեւորութեան մասին: Հոս կը սկսի Ամերիկեան Մերձաւոր Արեւելքի նպաստամատոյցին, որբախնամ գործունէութիւնը: Ժամանակ մը վերջ կ՛որոշուի որբերը տեղափոխել դէպի արտասահման, մասնաւորաբար` Լիբանան. գրեթէ ամբողջ ամիս մը տեւած է այս դժնդակ եւ յոգնեցուցիչ ճամբորդութիւնը, նախ սայլերով, քաղաքէ քաղաք, գիւղէ գիւղ, ապա շոգեկառքով, եւ ի վերջոյ նաւերով հասած են Պէյրութի նաւահանգիստը: Կը հաստատուին նոր որբանոցներ` Անթիլիասի, Մամըլթէյնի, Ղազիրի, Ժիպէյլի եւ մինչեւ Սուրի եւ Սայտայի մէջ:
Հայկազուն Եափուճեան այս ամէնը կը նկարագրէ եւ կը պատմէ յստակ եւ հաղորդական լեզուով, ընթերցողը իրեն հետ պտտցնելով Կեսարիոյ եւ շրջակայքի մէջ մինչեւ Պողազլիան, ուր անխղճօրէն սպաննուած են անմեղ հայեր:
Բծախնդիր եւ խղճամիտ գրողն է Հայկազուն, սուր յիշողութեամբ, որով կարողացած է վերյիշել այնպիսի պատահարներ, դէպքեր, որոնք կարծես երէկ պատահած ըլլային:
Գիրքին էջերը ճոխացած են հազուագիւտ եւ յիշատակելի լուսանկարներով, մէկիկ-մէկիկ անուններու յիշատակութեամբ, ինչ որ գիրքը կը վերածէ վաւերագրական գրականութեան մը:
Հեղինակը անդրադարձած է նաեւ Էշրեֆիէի մէջ հիմնուած որբանոցներու եւ ապա հասակաւոր որբերու գործունէութեան մասին: Անոնք զանազան գործերու նետուած են` տարբեր արհեստներ կիրարկելով: Այս որբերուն մէջ գտնուած են այնպիսիներ, որոնք համալսարանական ուսում ստացած են` գոհունակութիւն պատճառելով ամէնուն:
270 էջերէ բաղկացած հատորին վերջին մասով կը կարդանք առաւելաբար ինքնակենսագրութիւն բնութագրող էջեր, մասնաւորաբար` ամերիկեան «Մոպիլ օյլ» ընկերութեան մէջ աշխատանքը, ուր աշխատած է քառասունմէկուկէս տարիներ, հաւատարմօրէն, իբրեւ վստահելի պաշտօնեայ, արժանանալով բազմաթիւ շքանշաններու:
Հատորին ընթերցանութիւնը տեղ-տեղ կը յիշեցնէ ազգային գործունէութիւնը, գովեստով կ՛արտայայտուի Հայկ Պալեանի մասին, որ իբրեւ նուիրեալ ուսուցիչ` որբանոցի տղոց ներշնչած է ազգային գիտակցութիւն եւ ընթերցանութեան սէր: Արժանաւոր եւ յիշատակելի հատոր մը, արժանի` ընթերցանութեան: