ՎՐԷԺ-ԱՐՄԷՆ
Մեծ եղեռնի հարիւրամեակին առթիւ` սակայն ո՛չ միայն անոր կ՛առնչուի այս առաջարկս: Ինչի՞ մասին է խօսքը:
Հայերէն ունինք բառ մը, որ շատ լաւ կ՛արտայայտէ վաւերաթուղթեր, այլազան նիւթեր պահելու տեղը` պահոց, որ յաճախ մոռացութեան կը մատնուի ու կը փոխարինուի օտարամուտ արխիւ բառով: Այո՛, պահոց, ու այս պարագային յատկապէս` յիշողութեան պահոց:
Նախորդ յօդուածով կ՛առաջարկէի ստեղծել այդ պահոցը հարիւրամեակի առթիւ կատարուող նախաձեռնութիւններուն կապակցաբար: Ստեղծել ու մատչելի դարձնել բոլորիս:
Բայց այս դժխեմ տարելիցը պիտի չսահմանափակուի մեր ոգեկոչական ձեռնարկներով ու մասամբ նորին: Անոնց կողքին կան երկու կարեւոր մարզեր, որոնք պէտք է պահոց մտնեն, պահոցագրուին կամ «արխիւագրուին»:
Առաջինը այն արձագանգն է, որ այս համամարդկային առումով կարեւոր եղելութիւնը կը յառաջացնէ ամէնուրեք: Դրական ու բացասական առումով: Բազմաթիւ անդրադարձներ կը կատարուին, յօդուածներ կը գրուին, դասախօսութիւններ կը տրուին անուանի մտաւորականներու, հրապարակագիրներու ու քաղաքական դէմքերու կողմէ` հայ թէ օտար, ներառեալ թուրք: Այս բոլորը տեղ մը կը հաւաքուի՞ն, կը դասաւորուի՞ն ու կը պահուի՞ն: Բազմաթիւ գիրքեր լոյս կը տեսնեն հայերէն, բայց մանաւանդ այլ լեզուներով, յուշագրութիւններ ըլլան անոնք թէ վերլուծումներ. ո՞վ կը հետեւի ու կը ցանկագրէ, կը պահէ զանոնք: Թերեւս ատիկա կը կատարուի Ցեղասպանութեան թանգարանին կողմէ, կամ Հայ դատի կեդրոնական գրասենեակին կողմէ, սակայն գէթ այս տողերը գրողը տեղեակ չէ: Իսկ ինչ որ ասկէ առաջ լոյս տեսած է, տարիներէ ի վեր, աշխարհի մամուլին մէջ` հայութեան, հայ մշակոյթին, Հայ դատին ու մեր գաղթօճախներու կեանքին մասին, տեղ մը կրնա՞նք գտնել: Հայաստանի Ազգային գրադարանը նման պահոց ունի՞: Հայ դատի գրասենեակը կամ գրասենեակնե՞րը:
Երկրորդը թրքական արձագանգն է: Ոչ միայն այն վայնասունը, որ կը փրթի, այլ բոլոր քաղաքական ու այլ յարաբերութիւնները, ճնշումները, դաւերն ու խաղերը, որոնցմով թշնամին կը ջանայ հակազդել մեր աշխատանքներուն ու ճիգերուն: Այս բոլորն ալ տեղ մը կ՛արձանագրուի՞ն հայեւթուրք հետագայ յարաբերութիւններուն որպէս հիմք ծառայելու համար…
Սակայն, ինչպէս ըսի, այս առաջարկը չի վերաբերիր միայն հարիւրամեակին: Մեր հաւաքական թէ անհատական կեանքին ընթացքը արձանագրելը կարեւոր է մեր պատմութեան համար: Հայո՛ց պատմութեան: Ո՞ւր է նստած մեր նորօրեայ Մովսէս Խորենացին եւ ո՞ւր կ՛արձանագրէ ան հայաշխարհի իրադարձութիւնները, ժամ առ ժամ:
Եթէ քիչ թէ շատ հետեւողականօրէն գրի առնուած է մեր պատմութիւնը 1918-էն ասդին Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքին, թէկուզ բացթողումներով ու խեղաթիւրումներով խորհրդային 70 տարիներուն ամբողջ ընթացքին, սփիւռքի պատմութիւնը չէ գրուած: Ի՜նչ հերոսական պատմութիւն է ան` վերապրումի, զարթօնքի ու ինքնահաստատման: Իր լուսաւոր թէ մութ էջերով: Իր հերոսներով ու դաւաճաններով: Նաեւ` նահատակներով: Ու տաղանդաւոր դէմքերով, որոնք որեւէ հաւաքականութեան հպարտութիւնը կրնան հանդիսանալ գիտութեան, արուեստներու թէ այլ մարզերէ ներս:
Այդ պատմութիւնը մասամբ կը գտնուի մեր մամուլին մէջ, մասամբ` մեր հաստատութիւններու եւ կազմակերպութիւններու պահոցներուն մէջ, մասամբ ալ` հաւանաբար գործող անձերու անձնական դարակներուն մէջ, եւ Աստուած գիտէ` ինչպէ՛ս պահուած են անոնք, կամ ո՞ւր… Կամ` պահուա՞ծ են միթէ:
Այս առաջարկս ահա ճիշտ այս հարցին կը վերաբերի:
Որո՞ւ ուսերուն պիտի ծանրանայ այս գործը: Անկասկած, առաջին հերթին, մեր կեդրոնական մարմիններուն եւ հայրենի պետութեան: Բայց նաեւ մեզմէ իւրաքանչիւրին` եկեղեցիներ, դպրոցներ, ակումբներ, խմբագրատուներ, միութիւններ ու կուսակցութիւններ, նոյնիսկ անհատներ, որոնք իրենց յուշերը գրի առնելով կրնան նպաստել պատմութեան բացայայտման:
Ատենն է, որ գիտակցինք, թէ պարտաւորութիւն մը ունինք մենք` այսօր ապրողներս, վաղուան սերունդներուն նկատմամբ: Պարտաւորութիւն` անոնց յստակօրէն փոխանցելու իրենց նախորդներուն անցած ուղին: Ծանօթացնելու իրենց արմատները: Իսկ ինքնաճանաչումը արդէն առաջին պատուարն է ձուլման դէմ:
Ուրեմն, հարիւրամեակին թէ անկէ անդին, ահա թէ ի՛նչ կարեւոր աշխատանք մը կը բացուի մեր առջեւ: Պիտի գիտնա՞նք ըստ արժանւոյն կատարել զայն:
