ԹԱԹՈՒԼ ՅԱԿՈԲԵԱՆ
Հայոց ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակի օրը ապրիլ 24-ին է նշւում, քանի որ 1915-ի այդ օրը Պոլսի հայ մտաւորականութեանը Հայտարփաշա երկաթուղային կայարանից ուղարկեցին մահուան ճամբորդութեան: Հէնց այդպէս սկսուեց Արեւմտեան Հայաստանում հայ ժողովրդի տեղահանման եւ բնաջնջման ծրագիրը, որը շարունակուեց մի քանի տարի:
Հայաստանի խորհրդայնացման առաջին տարիներին եկեղեցիներում յիշատակւում էր ապրիլ 24-ը, իսկ հետագայում` մինչեւ 1965թ. զարթօնքը, 1915 թուականը պաշտօնապէս կամ հասարակական լայն շրջանակներում չէր նշւում: Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակի օրը որպէս հարազատների ու մերձաւորների յիշատակի օր յիշւում էր ընտանիքների ներսում միայն:
Առաջինը երգիծաբան Երուանդ Օտեանն է Պոլսի «Ժամանակ» օրաթերթում առաջարկել 1915-ի անմեղ զոհերի համար յիշատակի յատուկ օր ընդունել եւ ոգեկոչել այդ օրը: Իսկ գրող, Վաղարշապատի դպրոցների տեսուչ Վրթանէս Փափազեանը նամակով դիմել է Գէորգ Ե. Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին` առաջարկելով ապրիլի 24-ը յայտարարել Նահատակների օր` ի յիշատակ հայ մտաւորականների, ովքեր 1915 թ. ապրիլի 23-ի լոյս 24-ի գիշերը ձերբակալուեցին Պոլսում եւ Հայտարփաշա կայարանից տարուեցին դէպի Այաշ, Չանղըրը եւ միւս սպանդանոցներ:
Մի քանի օր անց կաթողիկոսի դիւանը շրջաբերականով (ըստ այլ տեղեկութիւնների, նաեւ` կաթողիկոսական կոնդակով) հրահանգել է ապրիլ 24-ն ընդունել որպէս Մեծ եղեռնի զոհերի յիշատակի օր եւ բոլոր եկեղեցիներում այդ օրը մատուցել հոգեհանգստեան պատարագ:
Մինչեւ քեմալականների վերջնական յաղթանակը եւ Թուրքիայի Հանրապետութեան հիմնադրումը 1923-ին, հայութիւնը ապրիլ 24-ը նշուել է նաեւ Պոլսում: Այսպէս, եթէ Երեւանում լոյս տեսնող «Խորհրդային Հայաստան» պաշտօնաթերթի 1922 թուականի ապրիլեան համարներում անդրադարձ չկայ Մեծ եղեռնին, ապա Պոլսի հայկական թերթերը բաւական տեղ են յատկացրել:
ՀՅԴ Պոլսի «Ճակատամարտ» օրաթերթը ընթերցողներին տեղեկացրեց, որ` «համաձայն հայրապետական կարգադրութեան, առաջիկայ երկուշաբթի օրը` ապրիլ 24-ը, ազգային տօն է հռչակուել ի յիշատակ մեր բիւրաւոր նահատակների, նոյն օրը Հայաստանի բոլոր եկեղեցիներում պիտի մատուցուի պատարագ եւ կատարուի հոգեհանգիստ»: «Ըստ այս հայրապետական հրամանի, յանձնարարում ենք նոյն օրը փակել թաղի բոլոր ազգային վարժարանները եւ եկեղեցիներում մատուցել սուրբ պատարագ եւ կատարել հոգեհանգստեան պաշտօն` ի յիշատակ նահատակների», գրեց «Ճակատամարտ»-ը:
Ապրիլի 25-ի համարում «Ճակատամարտ»-ը շարունակեց. «Երէկ կէսօրին անհամար բազմութիւն էր հաւաքուել Շիշլիի Ազգային գերեզմանատանը` յարգելու յիշատակը ապրիլ 24 զոհերի: Դաշնակցութեան կողմից խօսեց Ամատունին, հնչակեանների կողմից` Սեդրակ Քառեանը: Հայ արուեստի տան անունից խօսեց Վահան Թեքեյեանը: Նա ասաց, որ եկել ենք խոնարհուելու մեր մեծ մեռելների յիշատակին: Հայ երիտասարդութեան անունից խօսք ասաց Միսաք Մանուշեանը. «Ամբողջ ժողովրդի կէսը դարձել է յուղարկաւորը միւս կէսին: Մեռելներ, մեռելներ, մեռելներ` 7 տարի առաջ, 13 տարի առաջ, 27 տարի առաջ»:
Հայոց ցեղասպանութիւնից փրկուածները, ովքեր ապաստան գտան Խորհրդային Հայաստանում, չէին կարող բարձրաձայնել իրենց պատուհասած ողբերգութիւնը, քանի որ Թուրքիայի եւ Խորհրդային Միութեան միջեւ հաստատուել էին բարեկամական յարաբերութիւններ: Հայութեան ընդհանուր ցաւը եւ հաւաքական յիշողութիւնները պարփակուել ու «կողպուել էին» առանձին ընտանիքների ներսում:
Ապրիլ 24-ը Խորհրդային Հայաստանում սկսեց նշուել միայն 1965-ից: Երկու տարի անց Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում կառուցուեց Հայոց Մեծ եղեռնի զոհերի եւ վերապրածների յուշահամալիրը: Այդ կառոյցի թոյլատուութիւնը Մոսկուայից ստանալու հարցում կարեւոր դեր կատարեց այն ժամանակուայ Խորհրդային Հայաստանի առաջնորդ Եակով Զարոբեանը:
Խորհրդային Հայաստանի մէկ այլ առաջնորդի` Կարէն Դեմիրճեանի ղեկավարման տարիներին, մտցուեց ապրիլ 24-եան «Լռութեան րոպէն»:
Հայաստանի առաջին նախագահ Լեւոն Տէր Պետրոսեանի ղեկավարման տարիներին Ծիծեռնակաբերդի բարձունքում կառուցուեց թանգարան, որը հետագայում անուանուեց թանգարան-հիմնարկ: Թանգարանը բացուեց 1995-ի ապրիլի 24-ին` Հայոց ցեղասպանութեան 80-րդ տարելիցի օրը:
ԱՆԻ կենտրոն
