Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին առիթով ելոյթ ունեցաւ անգլիացի հանրաճանաչ լրագրող Ռոպըրթ Ֆիսքը` Պէյրութի ամերիկեան համալսարանի «Իսամ Ֆարես» սրահին մէջ, հինգշաբթի, 26 մարտ 2015-ի երեկոյեան ժամը 7:30-ին, կազմակերպութեամբ Լիբանանեան հայկական աւանդներու ակումբին:
Ձեռնարկը սկսաւ Լիբանանի եւ Հայաստանի քայլերգներով: Բարի գալուստի խօսքով հանդէս եկաւ Խաժակ Կէօքճեան: Ան ըսաւ, որ ամէն ազգ եւ իւրաքանչիւր անհատ պարտաւոր է պահանջել իր ընկերոջ ապրելու իրաւունքը: Ան նշեց, որ Հայոց ցեղասպանութիւնը քաղաքակրթութեան եւ մարդկութեան դէմ ոճրագործութիւն էր. 6000 տարուան կեանք ունեցող ազգի ու մշակոյթի դէմ:
Կէօքճեան նշեց նաեւ, որ թրքական կառավարութեան կողմէ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումը կրնայ բարեկամական խաղաղ յարաբերութիւններու տանիլ Հայաստանն ու Թուրքիան:
Ան ըսաւ, որ կը հաւատայ, թէ արդարութիւնը պիտի հաստատուի եւ հայերը պիտի պահանջեն ճանաչում ու հատուցում: Խօսքի աւարտին ան ներկայացուց բանախօս Ռոպըրթ Ֆիսքը, որ անգլիական «Տի Ինտիփենտընթ» թերթի խմբագիր է, արժանացած է միջազգային բազմաթիւ լրագրական մրցանակներու:
Ելոյթ ունեցաւ լրագրող Ռոպըրթ Ֆիսք: Ան դիտել տուաւ, թէ ինչպէ՛ս հայոց կոտորածը 20-րդ դարու առաջին ցեղասպանութիւնն էր` նշելով, որ գերմանացի զինուորներ թրքական բանակին մէջ ականատես եղած են այդ իրադարձութիւններուն, որոնց վկայութիւնները անչափ կարեւոր են հայութեան համար: Ֆիսք ընդգծեց նաեւ, որ իր շատ ընկերներու հայրերն ու մայրերը նոյնպէս ականատես եղած են եւ վերապրած են ցեղասպանութիւնը: Ան նկատել տուաւ, որ ոչ միայն թրքական կառավարութիւնը կը վարէ ժխտողական քաղաքականութիւն, այլեւ ամբողջ Եւրոպան: Ան ներկաներուն ուշադրութեան յանձնեց, թէ ինչպէ՛ս անցեալին Ուինսթըն Չըրչիլ հայոց ողբերգութիւնը ցեղասպանութիւն կոչած է, սակայն տարիներ ետք Թոնի Պլեր հրաժարած է ցեղասպանութիւն բառը օգտագործելէ:
Ֆիսք նշեց, որ նահատակները այսօր կ՛ապրին, այնքան ատեն որ հայերը կը շարունակեն յիշել ցեղասպանութիւնը եւ պատմել կատարուածին մասին: Անոնք իրապէս կը նահատակուին, երբ հայութիւնը ալ չխօսի անոնց մասին:
Ան ըսաւ, որ պէտք է այնպէս մօտենալ ցեղասպանութեան նիւթին, որ կարծես ան կատարուած ըլլայ երէկ: Ցեղասպանութեան փաստը պէտք չէ տանիլ հեռու անցեալ եւ դիտել անկէ, այլ սեպել, որ ան իրօք կատարուած է երէկ: Եթէ փորձենք ցեղասպանութեան նկարներուն նայիլ, իրապէս պիտի զգանք, որ անոնք թարմ են տակաւին մեր յիշողութեան մէջ, աւելցուց ան:
Ան բացայայտեց այն իրականութիւնը, որ հայ ազգը յաղթեց իր յիշողութիւնը պահելով:
Ապա հարց տուաւ, թէ ինչպէ՞ս պիտի ըլլայ հայութեան երկրորդ 100-ամեակը ցեղասպանութենէն ետք:
Ան ըսաւ, որ առաջին 100-ամեակին կարելի եղաւ վերապրողներու վկայութիւնները հաւաքել, պահել, սակայն երկրորդ 100-ամեակին վերապրողներու սերունդը արդէն գոյութիւն չ՛ունենար, ուրեմն ի՞նչ պէտք է ընել:
Ան շեշտը դրաւ Ցեղասպանութեան վերաբերեալ ուսումնասիրութիւններ կատարելու աշխատանքի անհրաժեշտութեան ու կարեւորութեան վրայ: Ուսումնասիրել պատմութիւնը ոչ իբրեւ նահատակի եւ զոհի հոգեբանութեամբ, այլ` յաղթողի:
Ֆիսք նշեց, որ ցեղասպանութիւնը ճանչցած են հարիւրաւոր միջազգային գիտնականներու շարքին նաեւ բազմաթիւ հրեայ պատմաբաններ եւ եւրոպական պետութիւններ: Ան անդրադարձաւ, որ Թուրքիա կը հետապնդէ ապրիլ 24-ը Կալիփոլիի ճակատամարտի յիշատակման օր յայտարարել, եւ նշեց, որ անցեալին կը հերքէր, որ հայ զինուորներ մասնակցած են ճակատամարտին, ինչպէս օրինակ` զօրավար Սարգիս Թորոսեան, որ լուսանկարուած է օսմանեան ռազմական զինուորազգեստով:
Ֆիսք պատմեց իր Թուրքիա կատարած այցելութիւններուն մասին: Պատմական Հայաստանը տեսնելու եւ գաւառները շրջելու կարելիութեան մասին: Ան նշեց նաեւ, թէ ինչպէ՛ս սեղանի մը շուրջ նստած թուրքերու հետ, երբ կը հարցնէ Հայոց ցեղասպանութեան մասին, սեղանակիցները կը պատասխանեն, որ բոլոր թուրքերը գիտեն, թէ ի՛նչ տեղի ունեցած է: Սովորական մարդիկ գիտեն, պետութիւնն է, որ չի ճանչնար:
Ան անդրադարձաւ Հայոց ցեղասպանութենէն ետք Հայաստանի Ա. անկախ հանրապետութեան կառավարութեան կազմութեան, ապա Ստալինի կատարած անօրինութիւններուն` զայն նկատելով Հայոց ողբերգական ճակատագիրին մեղսակից ու նաեւ պատասխանատու:
Ան վկայութիւններ կարդաց հայութեան մասին, վերապրողներէն: Ապա ցուցադրեց հայոց արհաւիրքի մասին խօսող երեք լուսանկարներ` գերմանացի զինուորի մը կողմէ նկարահանուած: Ան շեշտեց նկարներու կարեւորութիւնը գիտական աշխատանքներու ընթացքին եւ ըսաւ, որ նկարները կենդանի վկայութիւններ են, որոնց վրայ պէտք է առաւել կեդրոնանալ, ուշադրութիւն դարձնել, վերլուծել: Ան ըսաւ, որ նկարները միակ արխիւներն են, որոնք կրնան վերարտադրել պատմութեան անցած ուղին: Նշենք, որ Ֆիսքի ցուցադրած լուսանկարները տրամադրուած էին Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկի տնօրէն Հայկ Դեմոյեանի կողմէ:
Ֆիսք նշեց, որ Հայոց ցեղասպանութեան մասին թուրք ակադեմականներու հետ զրուցելն ու կարծիքները փոխանակելը բաւարար չէ, այլ պէտք է բացայայտուիլ ու խօսակցիլ սովորական մարդոց հետ: Ան յայտնեց նաեւ, թէ ինչպէ՛ս փոքրիկի մը աչքին առջեւ երկու քոյրեր կ՛առեւանգեն, իսկ մայրը կը մեռցնեն, իսկ տղան 11 տարեկանին կը կորսնցնէ իր աչքի լոյսը: Կեանքը կ՛ապրի վրէժով լեցուն ու ատելութեամբ, սակայն ի վերջոյ կը յաջողի իրմէ վանել ատելութեան զգացողութիւնը:
Աւարտին Ռոպերթ Ֆիսք պատասխանեց ներկաներու հարցումներուն: Իսկ աւարտին բոլոր ներկաները ոտքի կանգնած երկար ծափահարեցին երախտագիտական ու շնորհակալական ծափահարութիւններ:
Ապա Պէյրութի ամերիկեան համալսարանի դասախօս դոկտ. Ժան Կէօքճեան շնորհակալութիւն յայտնեց Ռոպըրթ Ֆիսքին օգտաշատ ելոյթին առիթով, որ այնքան ջերմ ու հարազատ էր: Ան գնահատեց լրագրողը հայոց պատմութեան չբացայայտուած էջերը լոյսին տակ բերելուն համար:
