ՀԱՄՕ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ
«Պատերազմէն առաջ, (Համաշխարհային Ա. պատերազմ, Հ. Պ.) Բրիտանիան շահագրգռուած էր հայկական երկրամասով եւ վճռական էր, թէ որեւէ գնով պէտք չէր, որ իյնար ան ռուսական ազդեցութեան տակ: Պատերազմի ընթացքին ան շահագրգռուեցաւ հայ ժողովուրդով, բայց` ոչ անոր երկրամասով, որուն համար ինք յօժար չէր որեւէ նիւթական կամ մարդկային զոհողութիւն յանձն առնել:
«Ուրեմն, հակառակ մեծ չափով անկեղծ համակրանքի, բրիտանական քաղաքականութիւնը երբեք չեղաւ ամբողջութիւն մը, ուր թէ՛ համակրանքը եւ թէ՛ ռազմագիտական շահագրգռութիւնը իրենց տեղը գտնէին»:
ԱԳԱՊԻ ՆԱՍԻՊԵԱՆ
(Բրիտանիա եւ Հայկական հարցը 1915-1923)
Ասկէ 40 տարի առաջ, հոկտեմբեր 22-ին, Անգլիոյ Եորք քաղաքի մէկ հիւանդանոցին մէջ իր մահկանացուն կնքեց դիւանագէտ, ընդհանրական պատմագէտ եւ պատմութեան փիլիսոփայ, 86 տարեկան Առնոլտ Ճ. Թոյնպի` հայ ժողովուրդին լաւագոյն բարեկամներէն մէկը:
Այն ժամանակ աշխարհի մեծագոյն եւ կարեւոր թերթերը կրկին անգամ վստահութիւն յայտնեցին, թէ պատմութիւն գրելը իր կողմէ եղած էր ընդհանուր աշխարհատարած ձեռնարկութիւն մը: Բայց, ինչ որ լսեցին իր մասին եւ իր գլխաւոր գործին 12 հատորներուն «Է սթատի աֆ հիսթըրի», 1934-1961 (Պատմութեան ուսումնասիրութիւն)-ը եղան հիացում, քննադատութիւն եւ դիտողութիւն:
Տասնիններորդ դարուն Բրիտանիոյ շահագրգռութիւնը կեդրոնացեր էր հայկական հողերուն վրայ, որոնք իր պետական մարդոց համոզումին համաձայն, Պարսից ծոցի վերի ռազմավարական մասը կը հակակշռէին` Եփրատի եւ Տիգրիսի հովիտներուն վրայով: Այդ հողերը ոչ մէկ գնով պէտք էր որ իյնային` արեւելքի մէջ իրեն գլխաւոր մրցակից պետութեան` Ռուսիոյ ազդեցութեան տակ: Բրիտանիան, մինչեւ 1914, յանձնառու մնաց Ասիոյ մէջ օսմանեան տիրապետութեան ամբողջականութիւնը պահպանելու:
Ուրեմն, Բրիտանիոյ շահագրգռութիւնը հայկական երկրամասին նկատմամբ շատ աւելի գերակշիռ էր, քան` հոգածութիւնը հայ ժողովուրդին հանդէպ: Այդ իրողութեան հետեւանքը այն եղաւ, որ ո՛չ մէկ ապահովութիւն երբեւիցէ չպահանջուեցաւ, կամ տրուեցաւ, բարենորոգումներուն համար: Բրիտանիան ոչ մէկ ազդու ճնշում բանեցուց Թուրքիոյ վրայ` բարեկարգութիւններու գործադրութեան համար:
Այսպէս, ուրեմն, Բրիտանիան ձախողեցաւ Հայաստանին ազդու կերպով օգնել` թէ՛ 1878-էն եւ թէ՛ 1918-էն ետք: Լորտ Պրայսը հաւանաբար խիստ էր` Բրիտանիոյ մէջ իշխանութեան գլուխ գտնուող մարդիկը նկարագրելով իբրեւ տգէտ ու թերի իմաստութեան տէր:
Առնոլտ Ճ. Թոյնպի ծնած էր Լոնտոն, 1889 ապրիլ 14-ին: Ուսումը ստացած էր Օքսֆորտի համալսարանին մէջ: 1912-1915 կարճ ժամանակ մը ուսանած էր Հայտէլպերկի համալսարանին մէջ: Երիտասարդ տարիքէն սիրահար էր դասական բանաստեղծութեան, փիլիսոփայութեան եւ պատմութեան:
1908¬ի Երիտասարդ թուրքերու յեղափոխութիւնը կը հետաքրքրէ զինք եւ կ՛ուզէ գիտնալ զանազան հարցերու պատասխանը` միջազգային քաղաքականութեան մէջ: Կը ճամբորդէ Յունաստան եւ Կրետէ` ուսումնասիրելու համար այնտեղի մշակոյթը:
1914-1918 կը պաշտօնավարէ Անգլիոյ արտաքին գործոց նախարարութեան քաղաքական տեղեկատուութեանց գրասենեակին մէջ: Զինադադարին մաս կազմած է Փարիզի հաշտութեան ժողովի անգլիական պատուիրակութեան:
1919-1924 Ա. Թոյնպի եղած է բիւզանդագիտութեան եւ արդի Յունաստանի պատմութեան դասախօս Լոնտոնի համալսարանին մէջ, միաժամանակ, 1922-էն սկսեալ, ամբողջ քսան տարի վարիչն է եղած «Տարեկան քննութիւն միջազգային հարցերու» կոչուած հրատարակութեան:
Անդամակցած է Միջազգային հարցերու արքայական կաճառին, որուն ուսուցչապետ նշանակուած է 1925-ին: Լոնտոնի համալսարանի միջազգային պատմութեան ուսումնասիրութեանց տնօրէն` 1943-1946, եւ արտաքին գործոց նախարարութեան հետազօտութեանց ճիւղին վարիչը եղած է: Անդամ ընտրուած է Աթէնքի հնագիտական կաճառին, նոյնպէս` Բրիտանական ակադեմիային: 1965-ին յաջորդած է Ուինսթըն Չըրչիլի` իբրեւ անդամակից Փարիզի Մարդկային եւ քաղաքական գիտութեանց ակադեմիային:
Հայ մամուլի անխոնջ մշակը` Հրանդ Սամուէլ կը գրէր. «Ողբացեալ Առնոլտ Ճ. Թոյնպի Մեծ եղեռնի առաջին օրերէն իսկ ծառացաւ ցեղասպանին դէմ եւ անխոնջ աշխատանքով գրեց համառօտ հայոց պատմութիւն մը, գլխաւոր աջակիցը դարձաւ մեր ազգի վաղեմի բարեկամ Լորտ Ճէյմս Պրայսի` հաւաքելու, դասաւորելու եւ հրատարակելու համար հայկական ջարդերու եւ տարագրութեանց վաւերագրերու հաւաքածոն, որ կը կոչուի «The Treatment of Armenian in the Ottoman Empore 1915-1916» ներկայացուած` Մեծն Բրիտանիոյ արտաքին գործոց նախարար սըր Էտուարտ Կրէյ աֆ Ֆալլոտոնի եւ Լորտ Պրայսի յառաջաբանով, Լոնտոն, 1916, 684 էջ:
Անգլիոյ արտաքին գործոց նախարարութեան պաշտօնական «Կապոյտ գիրք»-երու շարքին լոյս ընծայուած այս հատորը, որուն երկրորդ տպագրութիւնը հրատարակուեցաւ Պէյրութ, 1972-ին, կը կազմէ ականատեսներու եւ արժանահաւատ անձնաւորութեանց վաւերական եւ անհերքելի փաստերը պարունակող կոթողական ամբաստանագիր մը, որուն դէմ անզօր են օսմանեան եւ թուրք հանրապետական կառավարութեանց պաշտօնական հերքումներն ու պատմութիւնը խեղաթիւրող բոլոր թուրք հեղինակներու արդարացման բռնազբօսիկ ճիգերն ու փորձերը»:
Առնոլտ Թոյնպին հրատարակեց նաեւ «Հայկական վայրագութիւններ. ազգի մը սպանութիւնը» եւ «Թուրքերուն ոճրային բռնակալութիւնը» խորագրով գիրքերը: Ինչպէս խորագիրները կը մատնանշեն, այդ գիրքերը խարազանող ամբաստանագիրներ են ընդդէմ թուրք ղեկավարներուն` հայ ցեղը միանգամընդմիշտ բնաջնջելու փորձին:
Փաստերու վրայ հիմնուած հմուտ պատճառաբանութեամբ մը Պրայս եւ Թոյնպին կէտ առ կէտ հերքեցին թրքական ամբաստանութիւնները «Կապոյտ գիրք»-ին համար իրենց գրած հայոց պատմութեան մէջ: Անոնք մատնանշեցին, թէ Կովկասի մէջ կազմակերպուած հայ կամաւորները ընդհանրապէս ոչ թէ թրքաբնակ հայեր, այլ առաւելաբար ռուսահայեր էին, ռուսական կայսրութեան քաղաքացիներ: Ատկէ զատ, անոնք շեշտեցին, թէ Վանի մէջ կազմակերպուած ապստամբութիւն չկար: Հայերը իրենց շրջանը պաշտպանելու ելան յարձակումի ենթարկուելէն ետք միայն:
Իր ամէնէն հեղինակաւոր եւ բոլորէն գնահատուած գործն է «Պատմութեան ուսումնասիրութիւնը», 12 հատոր, որուն վրայ աշխատած է 1934-1961: Ըստ Ա. Թոյնպիի, պատմական շրջանի սկիզբէն մինչեւ այսօր իրարու յաջորդած են 34 քաղաքակրթութիւններ, որոնցմէ ներկայիս կանգուն կը մնան հինգը միայն` արեւմտեան քրիստոնէականը, օրթոտոքս քրիստոնէական, հնդիկ եւ ծայրագոյն արեւելեանը:
1922-ին հրատարակեց «Արեւմտեան հարցը Յունաստանի եւ Թուրքիոյ մէջ» հատորը, որուն մէջ հելլէններուն կողմէ Զմիւռնիոյ գրաւման դէմ կ՛արտայայտուէր:
1969-ին Ա. Թոյնպին հրատարակեց կարեւոր հատոր մը` «Փորձութիւններ», որուն մէջ կը վերլուծուին ականատեսի իր տպաւորութիւնները` իբրեւ «փորձառութիւններ»: Հեղինակը դիտած է աշխարհի զանազան անցուդարձերը եւ ուզած է պատասխան գտնել այն հարցումին, թէ մարդ էակը ինչո՞ւ ջարդեր կը ծրագրէ…
Ճիշդ այս առիթով ու շատ յստակօրէն կը հաստատէ, որ թուրքերը ջարդեցին հայերը ու տեղահանեցին ամբողջ ժողովուրդ մը: Թուրքը մինչեւ այսօր կը մերժէ այդպիսի բանի մը գոյութիւնը եւ անվարան ՄԱԿ-ի ամպիոնէն կը յայտարարէ, թէ այդպիսի բան տեղի չէ ունեցած:
Բայց Թոյնպիի գիրքը անգամ մը եւս կը խափանէ թուրքին սուտը:
Մեծ եղեռնի յիսնամեակին առթիւ Առնոլտ Ճ. Թոյնպի հայութեան ուղղած իր պատգամով կը հաստատէր, թէ հաւատարիմ կը մնայ հայերու հանդէպ իր անվերապահ սիրոյն ու համակրանքին:
Եղեռնի յիսնամեակի օրերուն լրագրող Լեւոն Քէշիշեան յիսնամեակի յանձնախումբի օժանդակութեամբ պատրաստեց պատմական ժապաւէն մը` Առնոլտ Ճ. Թոյնպի խօսքը յիսնամեակի առիթով, «Թրքական ցեղասպանութիւն` հայոց դէմ» անունին տակ: Ժապաւէնը պատմական եւ վաւերական հաստատում մըն է` Թոյնպիի ձայնով եւ հարազատ ու ամբողջական:
Հայաստանի Հանրապետութեան, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան եւ սփիւռքի հայ նոր սերունդը, որ զարթօնքի շրջան մը կ՛ապրի այս տարիներուն, պէտք է ծանօթանայ Մեծ եղեռնի մանրամասնութեանց, որպէսզի լիովին ըմբռնէ հայութեան դէմ գործուած անլուր ոճիրները` ցեղասպան թուրքին կողմէ: Որպէսզի աստիճան մը աւելի գօտեպնդուի հայրենասիրական զգացումով եւ գիտակցի հայկական պահանջներու արդարութեան:
Հայ ժողովուրդը երախտագիտութեամբ պիտի յիշէ իր անունը:
Գերմանիա