Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցին ընդառաջ յայտնի գերմանացի պատմաբան Միքայէլ Հեսմանը յայտարարած է Վատիկանի գաղտնի արխիւներուն մէջ մինչեւ այսօր չհրապարակուած 2000 էջնոց փաստաթուղթերու յայտնաբերման մասին, որոնք անուանած է «պատմութեան մէջ քրիստոնեաներու ամենամեծ հետապնդումը»: Այս մասին կը հաղորդէ «Ռատիօ Մարինա»-ն:
Ըստ «Փան Արմինիըն»-ի` Հռոմի մէջ լոյս տեսնող Zenit լրատուական գործակալութեան տուած հարցազրոյցի ընթացքին պատմաբանը ուշագրաւ տեղեկութիւններ հաղորդած է հայերու ցեղասպանութեան նկատմամբ Հռոմի Սուրբ Աթոռին, մասնաւորապէս` Հռոմի Պենետիքթոս ԺԵ. պապի դիրքորոշման մասին, որ 1915-ին բազմաթիւ անգամներ կոչ կ՛ընէր դադրեցնելու հայերուն հանդէպ կատարուող բռնութիւնները:
Անդրադառնալով փաստաթուղթերու յայտնաբերման պատմութեան` Հեսմանը ըսած է. «Զիս հետաքրքրեց Հայոց ցեղասպանութեան թեման, երբ կարդացի Քէօլնի արքեպիսկոպոս կարտինալ ֆոն Հարտմանի` 1913-ին Գերմանիոյ Ռէյխի կանցլերին ուղղուած նամակը, ուր կը խնդրէր օգնել` կանխելու հայոց նոր ցեղասպանութիւնը Թուրքիոյ հիւսիս-արեւելքէն ռուսական զօրքերու դուրսբերումէն ետք:
«Այնուհետեւ նոր եւ նոր փաստաթուղթեր յայտնաբերեցի, աւելի քան` 2000 էջ, որոնց մեծամասնութիւնը ո՛չ հրապարակուած է, ո՛չ ալ ուսումնասիրուած ոեւէ պատմաբանի կողմէ:
Մինչ այդ ուսումնասիրելով Ցեղասպանութեան թեման` ծանօթ էի Գերմանիոյ արտաքին գործոց նախարարութեան արխիւներուն մէջ պահուող փաստաթուղթերուն, որոնք պատրաստուած էին օսմանեան պաշտօնեաներու ու դիւանագէտներու կողմէ, իսկ այս փաստաթուղթերը նոր ուսումնասիրութեան նիւթ են:
«Ի հարկէ, կարեւոր աղբիւրներէն են նաեւ Միացեալ Նահանգների դիւանագէտներու զեկոյցները, յատկապէս` Կ. Պոլսի մէջ հիւսիսամերիկեան դեսպան Հենրի Մորկենթաուի փայլուն զեկոյցը: Մինչ այժմ հանդիպած են նաեւ անգլիացի, ֆրանսացի, ինչպէս նաեւ Թուրքիոյ մէջ իտալացի դիւանագէտներու զեկոյցներու, սակայն Վատիկանի փաստաթուղթերը տեղեկատուութեան հիանալի աղբիւր են»:
Խօսելով կոտորածներու պատճառներուն մասին` ան ըսած է. «Կոտորածները սկսան, երբ թուրքերը խուզարկութիւններ կատարեցին հայկական տուներու մէջ` զէնք յայտնաբերելու նպատակով, ինչ որ օգտագործեցին որպէս ապստամբութեան դաւադրութեան «վկայութիւն», որ, ի հարկէ, անհեթեթութիւն էր: Ատոր հետեւեցան տղամարդոց ձերբակալութիւնները, չարչարանքներն ու սպանութիւնները: Այնուհետեւ կիներուն, տարեցներուն եւ երեխաներուն ստիպեցին հարիւրաւոր քիլոմեթրեր անցնիլ Անատոլիոյ լեռնային տարածքներով` առանց ջուրի եւ ուտելիքի»:
«Մօտ 350,000-ը, հասնելով սուրիական անապատ, տեղաւորուեցան համակեդրոնացման ճամբարներու մէջ, որմէ ետք սկսաւ «մահուան երթը» Սուրիոյ անապատով, ուր շատերը սպաննուեցան: Քանի մը տասնեակ հազար մարդիկ միայն ողջ մնացին, անոնց մեծ մասը որբեր էին, որոնց համար Պենետիքթոս ԺԵ. պապը երկու որբանոց տրամադրեց», պատմած է գիտնականը:
Խօսելով հնարաւոր զարգացումներու մասին` գերմանացի պատմաբանը յատուկ նշած է, որ Թուրքիոյ կառավարութիւնը նոյն կիրքով կը փորձէ համաշխարհային գրականութեան մէջ բոլոր միջոցներով ջնջել Հայոց ցեղասպանութեան հետքը` կանխելով հայոց կոտորածներու` որպէս ցեղասպանութիւն ճանաչումը:
«Բայց տեղի ունեցած է ցեղասպանութիւն` ըստ ՄԱԿ-ի սահմանումին, ինչպէս նաեւ քրիստոնեաներու ամենամեծ հալածանքը` պատմութեան մէջ, որուն զոհ գացին միլիոն ու կէս հայ եւ մօտ մէկ միլիոն քրիստոնեայ սուրիացիներ եւ յոյներ», ըսած է գերմանացի պատմաբանը, կը յայտնէ Tert.am-ը:
Դեռ 2012-ի փետրուարին յայտարարուեցաւ, որ Վատիկանը կը սկսի բանալ 400-ամեայ վաղեմութեան գաղտնի արխիւները, սկսած` 1621 թուականէն: Ամենահին փաստաթուղթը կու գայ 8-րդ դարէն: Արխիւային փաստաթուղթերուն մէջ կան նաեւ այնպիսիները, որոնք կը վերաբերին Հայոց ցեղասպանութեան, որ իրականացուած է Օսմանեան կայսրութեան օրօք:
Աւելի վաղ Վատիկանի գաղտնի արխիւի պատասխանատու, եպիսկոպոս Սերճիօ Պաքանոն յայտարարած է, որ հայերու մասին փաստաթուղթերը պիտի հրապարակուին: Անոնց մէջ տեղեկութիւններ կան «թրքական զօրքերու կողմէ հայերու տանջանքներուն մասին»:
