ԹԱԹՈՒԼ ՅԱԿՈԲԵԱՆ
Այո՛, չզարմանաք, 1965 թուականի ապրիլ 24-ը` Հայոց ցեղասպանութեան 50-րդ տարելիցը, յիշուել ու յիշատակուել է ոչ միայն Երեւանում եւ սփիւռքի բազմաթիւ գաղութներում, այլ նաեւ Պոլսում: Ճիշդ է` Պոլսում յիշուել է ժխտական ձեւով:
Կէս դար առաջ այդ օրը` ապրիլի 24-ի առաւօտեան, Թուրքիայի խորհրդարանի նախկին հայ պատգամաւոր Պերճ Թուրանի գլխաւորութեամբ 25-30 պոլսահայեր Թաքսիմի հրապարակում ծաղկեպսակ դրեցին Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի յուշարձանին: Այս մասին ընդարձակ տեղեկութիւններ կան Պոլսի հայկական եւ թուրքական թերթերում:
Ըստ պոլսահայ մամուլի, Պերճ Թուրանը Աթաթուրքի յուշարձանի մօտ ասել է. «Յոյները ջանում են մեր ազգակիցներին գրգռել Թուրքիայի դէմ: Չեմ կարծում, որ նրանց այս ընթացքը կարողանայ խռովել Թուրքիայում ապրող 70 հազար հայերի հանգիստը»: Ծաղկեպսակի զետեղման արարողութեանը ներկայ դոկտոր Կարապետ Արմանը ասել է. «Ցաւով տեղեկացանք, որ օսմանեան օրերին պատահած անախորժ դէպքերի 50-ամեակը պիտի նշուի [Պէյրութում եւ այլ գաղութներում]»:
Թուրքական մամուլը լայնօրէն անդրադարձաւ 1965թ. հայկական միջոցառումներին: «Հուրրիյեթը» ապրիլի 8-ի համարում գրել է. «Ապրիլի 24-ին, ամբողջ աշխարհի հանրային կարծիքի առջեւ, Թուրքիայի դէմ միջազգային նոր պայքար պիտի մղուի: Պէյրութի եկեղեցու [Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւն] առաջնորդութեամբ, Փարիզի, Նիւ Եորքի, Աթէնքի, Լոնտոնի եւ Հարաւային Ամերիկայի զանազան քաղաքներում «ջարդուած հայերի» յիշատակին պիտի տեղի ունենան սգահանդէսներ` զոհերի յիշատակը ոգեկոչելու եւ «Թուրքիայի վայրագութիւնները ծանուցելու» համար: Այս արարողութիւնները, ճառերը եւ հրապարակուած գրքոյկները պէտք է սփռուեն ռատիոկայաններով ու հեռուստատեսութեամբ»:
Թուրքական մամուլը լուրջ կարեւորութիւն էր տալիս այս միջոցառումներին եւ անընդհատ յօդուածներ գրում ապրիլ 24-ի մասին` Պէյրութ ուղարկելով իր թղթակիցներին: «Հուրրիյեթը» կարճ հարցազրոյցներ էր տպագրում Պոլսի երեւելի հայերի հետ` դրանք դնելով «Մեր հայրենիքը Թուրքիան է, մեր դրօշը թուրքական դրօշն է, ամէն թուրքի պէս կապուած ենք այս երկրի հետ» վերնագրի տակ: Հայ կաթոլիկների կրօնապետը իբր ասել է. «Մենք բնաւ չենք ուզում, որ յիշատակները վերակենդանանան… Պէյրութում ծրագրուած միթինկները որեւէ օգուտ պիտի չունենան»: Թուրքիայի Հայոց պատրիարք Շնորհք արք. Գալուստեանի խօսքը չափաւոր էր. «Մեռելները յիշելը բոլոր մարդկանց իրաւունքն է ու բարոյական պարտականութիւնը: Միայն թէ յարգանքի արտայայտութիւնները պէտք չէ, որ ազգերի սրտերում թշնամութիւն սերմանեն»:
Թուրքական մամուլը լայնօրէն անդրադարձաւ աշխարհի տարբեր վայրերում կազմակերպուած հայկական ցոյցերին: Այդ առիթով խորհրդարանում ելոյթ ունեցաւ վարչապետ Սուաթ Հայրը Եուրկիւփլիւն` յայտարարելով, որ մի շարք երկրներում հայկական ծայրայեղական կազմակերպութիւններ ցոյցեր ու հանրահաւաքներ են կազմակերպել, սակայն կազմակերպիչներն իրենց ակնկալած մասնակցութիւնը չեն ապահովել: Վարչապետը մեղադրեց յոյներին, իբր այդ ցոյցերի հետեւում նրանք են կանգնած: «Գրգռիչների նպատակն է յիսուն տարի անց պատմական իրողութիւնները նենգափոխել եւ Թուրքիայի դէմ հակաքարոզչութիւն տանել: Մենք շահագրգիռ պետութիւններին բացատրել ենք, որ Հայկական հարցը որեւէ կապ չունի Թուրքիայի հետ եւ չի կարելի պատմութիւնը նենգափոխել: Մեր ողջամիտ հայ հայրենակիցները չմասնակցեցին այդ միջոցառումներին եւ նոյնիսկ ապրիլի 24-ին, այսինքն` հանրահաւաքի օրը, Աթաթուրքի յուշարձանին ծաղկեպսակ դնելով` դատապարտեցին արտասահմանի մէջ տեղի ունեցող ցոյցերը»:
2010 թուականից սկսած ապրիլ 24-ը ամէն տարի յիշատակւում է Պոլսում, բայց` ոչ ժխտական մօտեցումով: Հինգ տարի առաջ այդ օրը մի քանի տասնեակ իրաւապաշտպաններ բողոքի ցոյց էին անցկացնում Պոլսի «Հայտար Փաշա» կայարանում, որտեղից 95 տարի առաջ` 1915-ին, մահուան ճամբորդութեան էին ուղարկել հայ մտաւորականների առաջին խմբին: Նրանք պարզել էին աքսորուած եւ դաժանաբար սպաննուած հայ գրողների նկարները: Թուրք եւ քիւրտ իրաւապաշտպանները, մտաւորականները սգոյ միջոցառում անցկացրին նաեւ Պոլսի կենտրոնական հրապարակներից Թաքսիմում` ի յիշատակ 1915թ. զոհերի:
Թուրքիայի համար անսովոր այս միջոցառումները թուրք ազգայնականների յարձակումներից պաշտպանում էին շուրջ հազար ոստիկաններ: Թուրք ազգայնականները յայտարարում էին, որ հայերն են կոտորել թուրքերին: Մէկ օր անց ծայրայեղ ազգայնական «մեծ միութիւն» կուսակցութեան ներկայացուցիչները այրեցին հայկական եռագոյնը:
Մէկ տարի անց նոյն օրը` 2011-ի ապրիլ 24-ին, յիշատակի միջոցառումներ անցկացուեցին Պոլսում, Անգարայում, Տիարպեքիրում, Պոտրումում: Մասնակիցները դատապարտում էին 1915-ին եւ հետագայ տարիներին տեղի ունեցածը, այն համարում «մարդկութեան դէմ ուղղուած յանցագործութիւն», «մեծ ոճիր», զօրակցութիւն յայտնում հայերին, նրանցից ներողութիւն խնդրում, սակայն հիմնականում խուսափում էին «ցեղասպանութիւն» բառից: Թաքսիմ հրապարակում այս անգամ հաւաքուել էր աւելի քան 400 մարդ: Հնչում էր հայկական երաժշտութիւն, որի ներքոյ ցոյցի բոլոր մասնակիցները ծնկի էին իջել եւ լռութեամբ յարգում էին 1915թ. զոհերի յիշատակը: Հնչեցին ելոյթներ, որոնց ընթացքում անուն առ անուն յիշատակւում էին շուրջ 250 մտաւորականները, ովքեր Եղեռնի զոհ են դարձել:
Յիշատակի միջոցառում տեղի ունեցաւ նաեւ Պոլսի «սուլթան Ահմետ» պատմական վայրում: Թուրք մտաւորականները պահել էին պաստառներ, որտեղ գրուած էր, որ թանգարանը 1915թ. բանտ էր, որտեղ` մահուան ճամբորդութիւնից առաջ պահւում էին հայ մտաւորականները: Թուրք ազգայնականները պատասխանեցին երկու գործողութիւններով: Թաքսիմի հարեւանութեամբ հաւաքուած մի քանի տասնեակ թուրքեր կրում էին պաստառ, որի վրայ գրուած էր. «Կեցցէ մեր նոր ազատագրական պատերազմն ընդդէմ երկրորդ Սեւրի դաշնագրի»: Ապա ծայրայեղ ազգայնական «գորշ գայլեր» կազմակերպութեան անդամները, ձեռքներին ազրպէյճանական դրօշներ, անցան Իսթիքլալ պողոտայով` ցեղասպանութեան պնդումները որակելով «կայսերապաշտական ստեր»:
Թուրքիայում 1915 թուականի յիշատակումը, անկախ մասնակիցների թուից ու հնչած ելոյթների բովանդակութիւնից, աննախադէպ է: Այն յիշատակուելու է նաեւ այս տարի ապրիլի 24-ին` ի յիշատակ Հայոց ցեղասպանութեան 100-ամեակի:
ԱՆԻ կենտրոն
