Կ. ՅՈՎՀԱՆՆԷՍԵԱՆ
Ուսուցչութիւնը, այլ ասպարէզներու եւ մասնագիտութիւններու նման, կը գտնուի շարունակական փոփոխութեան մէջ: Անոր սահմանումն ալ, միւս ասպարէզներուն նման, փոխուած է ժամանակի ընթացքին: Մշակութային պատմութեան իւրաքանչիւր շրջանի եւ տարբեր ժամանակներու մէջ ուսուցչութիւնը ունեցած է տարբեր սահմանում եւ իմաստ: Ուսուցչութեան պատմութիւնը ցոյց կու տայ, թէ երբեմն նոյն ժամանակին մէջ, բայց տարբեր երկիրներու եւ տարբեր պայմաններու տակ, ուսուցչութիւնը կը բացատրուի եւ կը սահմանուի տարբեր ձեւերով: Ասոր գլխաւոր պատճառը այն է, որ իւրաքանչիւր երկիր ունի կլիմայական, աշխարհագրական, ընկերային, տնտեսական եւ քաղաքական տարբեր պայմաններ, ապրելու տարբեր միջավայր, մտածելակերպի, հոգեբանական ու տրամաբանելու տարբեր մօտեցումներ եւ ըմբռնումներ: Ներկայիս, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու մէջ բազմաթիւ նահանգներ ունին իրարմէ տարբեր կրթական քաղաքականութիւններ այն աստիճան, որ երբեմն իւրաքանչիւր նահանգի համալսարան աւարտելու պայմանները իրարմէ բաւականաչափ կը տարբերին: Ինչ որ ալ ըլլան պայմանները, ուսուցչութիւնը բոլոր երկիրներուն մէջ ալ հաւասարապէս ունի հասարակաց կէտեր` մարդկային ընկերութեան զանազան մարզերու յառաջդիմութեան նպաստող իր բարիքներով: Իրողութիւնը այն է, որ ուսուցչութիւնը ասպարէզ մըն է, որ կը սորվեցնէ բոլոր ասպարէզները:
Կը հաստատենք, առանց որեւէ շեփորահարումի եւ ծայրայեղութեան, որ ուսուցչութիւնը աշխարհի դժուարագոյն ասպարէզներէն մէկն է, իսկ ինծի համար` դժուարագոյնը: Միայն իրաւ ուսուցիչն է, որ գիտէ, թէ ի՛նչ կը նշանակէ ուսուցիչ ըլլալ եւ ուսուցչութիւն ընել:
***
Սակայն ո՞վ է ուսուցիչը: Ի՞նչ է ուսուցչութիւնը:
Դժուար է արագ ու կարճ սահմանում մը տալ վերոյիշեալ եզրերուն: Բառացի իմաստով, ուսուցիչ ըլլալ` կը նշանակէ ուսուցանել, սորվեցնել, դաստիարակել: Բայց սահմանումը այս եզրերէն աւելի տարածք ունի եւ աւելի հեռաւոր տեղեր կ՛առաջնորդէ մեզ:
Այսպէս, ուսուցչութիւնը`
ա. Գիտութիւն է
բ. Փիլիսոփայութիւն է եւ
գ. Արուեստ է
Առնենք իւրաքանչիւրը առանձնաբար:
Առաջին` ուսուցչութիւնը գիտութիւն է:
Դպրոցին մէջ կատարուող առաջին աշխատանքը երեխային միտքին մշակումը կամ մարզումն է. մշակել անոր երեւակայութիւնը, բանականութիւնը, յիշողութիւնը, տրամաբանութիւնը, դատողութիւնը: Ուսուցչութիւնը կ՛անցընէ այս բոլորին փորձառական շրջանը, եւ ուսուցիչը կը զարգացնէ երեխային մօտ միտքի մեքենային կարողութիւնները:
Մտային զարգացման վերոյիշեալ կարողութիւններէն կարեւորագոյնը երեւակայութիւնն է: Պէտք է զարգացնել երեւակայական աշխարհը երեխային մէջ: Երբ միտքի հետ գործ ունիք, անմիջապէս կը զգաք, թէ երեւակայութիւնը չի զուգադիպիր իրականութեան հետ, երեխան կապ չունի իրականութեան հետ: Ուսուցչութիւնը կը սորվեցնէ կապը երեւակայութեան եւ իրականութեան. գիտնալ, թէ ո՛ւր կը սկսի իրականութիւնը եւ ո՛ւր կը վերջանայ: Ասիկա բանականութեան սկիզբն է: Միտքը հրաշալի մեքենայ մըն է, որուն մէջ կան գոյն, ձայն, շօշափելիութիւն:
Երեխան պէտք է լուրջի առնէ բառերը, որոնցմով աշխարհ մը կը շինէ: Երեխային երեւակայութիւնը զարգացնել` կը նշանակէ զարգացնել բառին նշանակութիւնը: Բառը միայն բառով կը բացատրէ ինքզինք, ինչ որ որեւէ տեղ չի հասցներ մեզ: Հետեւաբար բախում մը կը ստեղծուի երեւակայութեան եւ իրականութեան միջեւ: Երեւակայութեան զարգացման փոքր օրինակ է հետեւեալը. ամէն մարդ մահկանացու է, Սմբատը մարդ է, ուրեմն Սմբատը մահկանացու է: Ասիկա կ՛ենթադրէ, որ ես կամ, որովհետեւ ոչինչ վստահ կայ աշխարհին մէջ: Ամէն ինչ խախուտ է, բայց չենք զգար ատիկա:
Հրաշք մը պէտք է որ տեղի ունենայ մանուկին ուղեղին մէջ տեղաւորելու համար տրամաբանութիւնը: Պէտք է հասկցնել, թէ ի՛նչ կը նշանակէ մարդը: Ո՞վ է մարդը: Պէտք է մշակել երեխային միտքը, միեւնոյն ատեն զարգացնել անոր քննական կարողութիւնը: Պէտք չէ կարծիք պարտադրել կամ սկիզբէն եզրակացութիւններ հանել: Լաւ աշակերտը ա՛ն է, որ ամբողջութեամբ չ՛ընդունիր ուսուցիչին ըսածը, անոր յայտնած տեսակէտներն ու կարծիքները: Եւ արդէն ասիկա է հիմնական նպատակը դպրոցներու մէջ ջամբուող ուսման. պատրաստել մարդիկ, որոնք կարողութիւնը պիտի ունենան նոր բաներ պատրաստելու, ոչ թէ պարզապէս կրկնեն ինչ որ իրենց ուսուցիչները արտայայտած կամ կատարած են:
***
Երկրորդ` ուսուցչութիւնը փիլիսոփայութիւն է:
Դպրոցներու մէջ մարդու (իմա՛ մարդկային նկարագիրի) պատրաստութեան ընթացքին պէտք է նկատի առնել համադրական ընթացքը: Օրէնքները պէտք է բացատրել երեխային, միեւնոյն ատեն պէտք է հասկցնել, թէ ի՛նչ է օրէնքը: Երեխան յանձնուած է դպրոց, որպէսզի պատրաստուի անոր հոգեկան եւ մտային աշխարհը: Կարելի չէ խաբել երեխան սուտ ու սխալ տեղեկութիւններ փոխանցելով անոր: Պէտք է պատրաստել անոր միտքը, մինչեւ որ երեխան հասնի բարձրագոյն ուսման: Ուսուցիչը պէտք է մղէ աշակերտը, որ հարցումներ ուղղէ, շատ հարցումներ տայ: Ուսուցիչին պարտաւորութիւնն է պատասխանատուութեան զգացումը արթնցնել աշակերտին մէջ: Անոր մէջ պէտք է տեղաւորել ըմբոստացումի, սրբազան բարկութեան եւ պոռթկումի զգացումը: Ուսուցիչը պէտք է բացատրէ, թէ ըմբոստացման այդ զգացումը հիմքն է մշակոյթին: Եւ ի՞նչ է արդէն մշակոյթը, եթէ ոչ` ձգտումը աւելի բարձրին, նորին, ստեղծագործ աշխատանքին: Անհեթեթ է կեանքը, իսկ գիտակցութիւնը` թակարդ: «Մի՛ ընդունիք ինչ որ կ՛ըսեմ»: Շատ ահաւոր, բայց միեւնոյն ատեն գեղեցիկ բան է մարդ ըլլալը: Կեանքի այս տրամադրութիւնները պէտք է բացատրել պատանի աշակերտներուն:
Վերոյիշեալ տրամադրութիւնները կ՛ենթադրեն, որ ճշմարտութեան մանրէն պէտք է ներարկել աշակերտին արիւնին մէջ: Բանա՛լ անոր աչքերը: Շատ կարեւոր է աշակերտին փիլիսոփայական զարթնումը: Գիտութեան կասկածը պէտք է դնել աշակերտին մէջ: Անոր առջեւ պէտք է բանալ դժոխքին դուռերը` հասկցնելով, թէ շատ թշուառ բան է մարդ ըլլալը, միեւնոյն ատեն բացատրել, թէ ի՛նչ լաւ բաներ են` սէրը, երջանկութիւնը, հաւատքը, կեանքին գեղեցկութիւնները: Մէկ խօսքով, պէտք է որդեգրել հաւասարակշռութեան սկզբունքը:
***
Երրորդ` ուսուցչութիւնը արուեստ է:
Ուսուցչութիւնը դերասանութեան բան մը ունի իր մէջ. աչքի յօնքի, ձայնի խաղեր կ՛ենթադրէ, որոնց մէջ անխուսափելիօրէն կայ արուեստի հասկացողութիւն մը: Սակայն դերասանութիւնը վտանգաւոր երեւոյթի մը կը վերածուի, երբ կը խաղաս խաբելու սիրոյն: Նիւթը, որուն մասին կը խօսի ուսուցիչը, կը պահանջէ դերասանութիւն: Դերասանութիւնը արուեստ է, բայց խաբող է: Ուսուցչութիւնը դերասանութիւն է, բայց երբեք խաբող չէ: Երբ աշակերտին առջեւ բան մը կը բացատրէք` առանց վստահ ըլլալու անոր, ասիկա խաղ կ՛ըլլայ, խաբող բան մը կ՛ունենայ իր մէջ, որմէ պէտք չէ տարուիլ երբեք:
Եթէ ուրիշ ձեւով ուզենք ներկայացնել հարցը, ուսուցչութեան սահմանումին մէջ կը մտնէ գեղեցիկին ճաշակը (իմա՛ արուեստի ճաշակը): Գեղեցիկը նաեւ ճշմարիտ է: Ճշմարտութիւնը գեղեցիկն է, եւ գեղեցիկն է, որ ճշմարիտ է: Ճշմարտութիւնը իրականութեան հաստատումն է մարդկային միտքին կողմէ: Գեղեցկութեան ապրում մը կայ, որ տանելի կը դարձնէ կեանքը: Երեխան պէտք է սորվի գնահատել գեղեցիկը: Փիքասոն գեղեցի՞կ է. դասական ըմբռնումով` ոչ: Ասիկա գեղեցկութեան նոր սահմանումն է: Պէտք է տալ նախ գեղեցկութեան դասական սահմանումը. պատանի աշակերտին տարիքը կարելիութիւնը չունի ընկալելու գեղեցկութեան արդի սահմանումը եւ հասկացողութիւնը: Գեղեցկութիւնը կամ արուեստը աշակերտին մէջ կը մտնէ բացուելու ձեւով: Պէտք է բանալ աշակերտին միտքի հորիզոնը: Պէտք է բացատրել բնութեան անսահման ըլլալու հարցը: Հսկայ տարածութեան մէջ կը կորսուի մտերմութիւնը:
Մեր իրականութեան մէջ հայը պէտք է հայուն դպչի, որ հայ ըլլայ: Յառաջապահ ժողովուրդ մը եղած ենք մենք: Այսօր ալ պէտք է արթուն ըլլանք եւ առջեւէն քալենք: Վտանգաւոր է հայուն կեանքը այսօր: Եթէ մեծ ժողովուրդներ կրնան դանդաղ քալել (թէեւ այդպէս չեն), մենք չենք կրնար դանդաղ քալել:
***
Ներկայացնելէ ետք ուսուցչութեան ասպարէզը, հարց կու տանք` ո՞վ է ուսուցիչը, որո՞նք են տիպար ուսուցիչին առանձնայատկութիւնները:
Եթէ քրիստոնէութեան հիմքը ամբողջ աշխարհի մէջ սէրն է` հակառակ բազում համայնքներու եւ քրիստոնէական հասկացողութիւններու գոյութեան եւ տարբերութեան, նոյն ձեւով հակառակ բազմատեսակ դպրոցներու, կրթական-ուսումնական ծրագիրներու եւ գաղափարական տարբեր հոսանքներու գոյութեան, սէ՛րն է հիմքը ուսուցչութեան` աշխարհի տարբեր-տարբեր շրջաններու եւ երկիրներու մէջ:
Տիպար ուսուցիչին գլխաւոր առանձնայատկութիւնները կը դասաւորուին հետեւեալ ձեւով. ուսուցիչը`
Ա. Կը սիրէ իր ասպարէզը` ուսուցչութիւնը
Բ. Կը սիրէ իր դասաւանդած նիւթը
Գ. Կը տիրապետէ իր դասաւանդած նիւթին վրայ
Դ. Կը սիրէ իր աշակերտները
Կարելի է շատ բան աւելցնել այս բոլորին վրայ: Այսպէս, ուսուցիչը կը ջանայ բարձր պահել աշակերտներուն եւ իր դասարանին տրամադրութիւնը, ունի նախաձեռնող եւ ստեղծագործ ոգի, կ՛ազդէ աշակերտներուն վրայ, ունի կեանքի ուրոյն փիլիսոփայութիւն, կ՛օժանդակէ աշակերտական ձեռնարկներու, եւ այլն:
Տեսնենք տիպար ուսուցիչին առանձնայատկութիւնները առանձնաբար:
Առաջին. ուսուցիչը կը սիրէ իր ասպարէզը` ուսուցչութիւնը:
Յաջողութեան գլխաւոր բանալին. սիրե՛լ ուսուցչութիւնը, սիրե՛լ ուսուցիչ ըլլալ: Որեւէ ասպարէզի նման, երբ անհատը չսիրէ այն գործը, զոր ընդգրկած է ինք, այդ ասպարէզը պիտի դառնայ ձանձրացուցիչ, անհատը պիտի չտայ անհրաժեշտ արդիւնքը, որովհետեւ սէրն է, որ միշտ աշխուժ ու զուարթ կը պահէ ոեւէ անհատ` իր ասպարէզին մէջ:
Իսկ ուսուցիչին պարագային` աւելիով, որովհետեւ այլ ասպարէզներու պարագային, առանց սիրելու աշխատելէն` կը վնասուի միայն անհատ մը, իր բերելիք արտադրողականութիւնը հաստատութեան մը մէջ, մինչդեռ ուսուցչութեան պարագային` կը տուժէ ամբողջ սերունդ մը:
Ուսուցիչը լաւ արդիւնք չի տար, եթէ առանց սիրելու ընդգրկած է իր ասպարէզը եւ ընդգրկած է զայն միայն իբրեւ ապրուստի միջոց: Այդպիսի պարագաներու, ուսուցիչը ջղային կը դառնայ, անիմաստ կերպով կը բարկանայ աշակերտներուն վրայ, կը կորսնցնէ իր կենսունակութիւնն ու ուրախութիւնը, չի բացատրեր խանդավառութեամբ, կը ձանձրանայ, յաճախ ժամացոյցին կը նայի` սպասելով պահին վերջաւորութեան, իսկ իր այս հոգեվիճակն ու տրամադրութիւնը կը փոխանցէ իր աշակերտներուն, կամայ-ակամայ: Անհատ մը, որ երկար ժամեր կրնայ աշխատիլ սիրոյ մէջ թաթխուած էութեամբ, յոգնութիւն պիտի չզգայ, իսկ հակառակ պարագային` պիտի սպառի քիչ աշխատանքէ ետք:
«Առաքելութիւն» կամ «կոչում» անունները կու տանք բոլոր այն ուսուցիչներուն, որոնք սիրով կը կատարեն իրենց գործը: Մեր եւ այլ ժողովուրդներու իրականութեան մէջ քիչ չէ թիւը այն ուսուցիչներուն, որոնք առանց սիրելու կը կատարեն իրենց ասպարէզը: Անոնցմէ շատեր հաւանաբար ուսուցչութեան կրնան եկած ըլլալ, որովհետեւ այլ ասպարէզներու մէջ գործ չեն կրցած գտնել, ուրիշներ կրնան հրապուրուած ըլլալ արձակուրդներով, յատկապէս` ամառնային, որոնք այլապէս խաբուսիկ են իրաւ ուսուցիչին համար: Վստահաբար կան նաեւ այլ պատճառներ: Այսպիսի պարագաներու, լաւ պիտի ըլլայ, որ այդ «ուսուցիչները» լքեն ուսուցչութիւնը, որովհետեւ ամբողջ սերունդ մըն է, որ կը տուժէ անոնց պատճառով:
Ուսուցիչի այս առանձնայատկութեան համար կարելի է տալ խմբավար Թոսքանինիի կեանքին հետ կապուած հետեւեալ դրուագը: Շրջապտոյտի մը ընթացքին Թոսքանինի կը ժամանէ նոր քաղաք մը եւ կը ձեռնարկէ նուագախումբի մը կազմութեան: Իբրեւ սկիզբ` նորակազմ նուագախումբին կը թելադրէ նուագել դիւրին կտոր մը: Քանի մը վայրկեան նուագելէ ետք Թոսքանինի կը նշմարէ, թէ նուագախումբին առաջին ջութակահարը առած է տարօրինակ երեւոյթ մը: Թէեւ լաւ կը նուագէր ան, բայց անոր դէմքի արտայայտութիւնը լաւ տպաւորութիւն չի թողուր Թոսքանինիին վրայ: Էջ մը դարձնելէ ետք, երբ նոր բաժին մը պիտի սկսէին նուագել, ջութակահարին դէմքը աւելի կը խոժոռի, աւելի կը ծամածռի եւ աւելի կը մռայլի: Թոսքանինիի գութը կը շարժի անոր վրայ, կ՛ենթադրէ, որ մեծ ցաւէ կը տառապի ջութակահարը, առ այդ, կը դադրեցնէ նուագը եւ կ՛ըսէ ջութակահարին.
– Հիւա՞նդ ես: Բանէ մը կը տառապի՞ս:
Ջութակահարին դէմքը շուտով բնականոն կը դառնայ:
– Ո՛չ, շնորհակալ եմ, բան մը չունիմ,- կը պատասխանէ ջութակահարը,- բաւական լաւ եմ: Հաճեցէք շարունակել նուագը:
– Շատ լաւ, եթէ վստահ ես, թէ պիտի կրնաս նուագել, կը շարունակենք նուագը,- կ՛ըսէ Թոսքանինի եւ կը հրահանգէ սկսիլ նոր բաժինէն:
Նուագախումբը կը սկսի իր ելեւէջներուն: Թոսքանինի իր նայուածքը դարձեալ կ՛ուղղէ առաջին ջութակահարին վրայ եւ կը տեսնէ, թէ նախկինէն աւելի գէշ արտայայտութիւն մը ստացած է անիկա: Անոր դէմքը մէկ կողմ քաշուած էր, շուրթերը կախուած էին վար, ակռաները դուրս ցցուած էին գայլի ատամներուն նման, կզակը արտառոց երեւոյթ մը ստացած էր, քրտնաթոր էր ան եւ դժուարութեամբ կը շնչէր:
– Հաճեցէք վայրկեանի մը համար դադրեցնել նուագը,- կ՛ըսէ Թոսքանինի:- Առաջին ջութակահար, դուք իսկապէս հիւանդ կ՛երեւիք, կ՛ուզէ՞ք տուն երթալ:
– Ո՛չ, ո՛չ, ո՛չ, պարո՛ն Թոսքանինի, հաճեցէք շարունակել,- կը պատասխանէ առաջին ջութակահարը:
– Կը կրկնեմ,- կ՛ըսէ Թոսքանինի,- տագնապի մէջ էք դուք, կ՛ուզէ՞ք արդեօք քիչ մը հանգչիլ:
– Ո՛չ, հիւանդ չեմ,- կը պատասխանէ ջութակահարը:
– Լա՛ւ, ուրեմն, ի՞նչ ունիք, ի՞նչ է հարցը: Ահռելի երեւոյթ մը ունիք, ձեր դէմքը արտառոց ձեւեր կ՛առնէ նուագելու ատեն: Յստակ է, որ կը տառապիք բանէ մը:
– Կ՛ուզեմ անկեղծ ըլլալ,- կ՛ըսէ առաջին ջութակահարը վերջապէս:- Ես կ՛ատեմ երաժշտութիւնը:
Թոսքանինիի առաջին ջութակահարին նման քիչ չեն այն «ուսուցիչները», որոնք առանց սիրելու կը կատարեն իրենց գործը, որ սրբազան ըլլալու բոլոր տուեալները ունի իր մէջ անտարակոյս: Անոնք դասարան կը մտնեն ձանձրացած երեւոյթով: Իրենց գործը կը կատարեն ակամայ: Ո՛չ հաճոյք կ՛առնեն ուսուցչութենէն, ոչ ալ զուարթ մթնոլորտ կը փոխանցեն աշակերտներուն: Այս հոգեվիճակը վարակիչ կերպով կը փոխանցուի աշակերտներուն, որոնք գլխաւոր վնասուողները կ՛ըլլան այս դրութենէն:
Տիպար ուսուցիչը Թոսքանինիի ղեկավարած նուագախումբի առաջին ջութակահարին հակապատկերն է անկասկած:
(Շար. 1)
ԱՆՅՆԱԿԱՆ ՏԵՍՈՒԹԻՒՆՆԵՐՍ ՈՒՍՈՒՑՉԱԿԱՆ ԱՍՊԱՐԵՑԻՆ ՇՈՒՐՋ
Ուսուցչութեան փիլիսոփայութիւնը կը խտանայ աշակերտ անհատին հետ դրական մտածողութեւամբ գործակցիլ գիտնալուն մէջ: Աշակերտ եւ ուսոցիչ զիրար կ՝ամբողջացնեն, եթէ չկայ աշակերտ չկայ նաեւ ուոսւցիչ:
Աշակերտ անհատը ընդհանրապէս անթափանց մնալու հակում ունի, խիստ թաքուն: Իր չարութիւնները ընհանրապէս կը ծառայեն ցինքը անծանօթ պհելու իր ուսուցիչէն: Այս պարագան մերթ ուսուցիչը անկարող կը դարձնէ ուսուցչութեան արուեստը կիրարկելով՝ մշակելու աշակերտ անհատէն ապագայ տիպար հայը, օրինապահ քաղաքացին, առաքինի կինը, մեծ գիտարարը կամ պարկեշտ արհեստաւորը:
Մերթ ուսուցիչը ենթարկուելու է աշակերտին քմահաճութեան որպէսցի առիթներ ստեղծէ թափանցելու անոր աշխարհին: Ընդհանրապէս չար չէ աշակերտը այլ՝ չարացած է ցինքը ճանչնալու անատակ եղողներուն դէմ, ըլլան անոնք ծնողք, ուսուցիչ թէ դասընկեր: Աշակերտը, ըլլայ ընդունակ կամ անընդունակ կ՝ուցէ իր տեղը ունենալ ուսուցիչին ուշադրութեան մէջ: Փաստօրէն, յետագային, աշակերտներ աւելի պատուած են իրենց ոււուցիչը, քան ուսուցիչները իրենց աշակերտներուն:
Ուսուցիչը անմատչելի ըլլալու չէ աշակերտին. այսուհանդերձ ան ստեղծելու է այն մտնոլորտը որ աշակերտը իրեն մօտենայ յարգանքի, ակնածանքի ու սիրոյ ուղէիին ընթացքով:
Խիստ խուցարկող է աշակերտ անհատը: Ան կը դիտէ, կը պեղէ: Մեծագոյն դատաւորն է ան: Շուտ կը ճանչնայ, արագ կը վճռէ: Ուսուցիչը խիստ ցգոյշ ըլլալու է իր կենցաղին, արտահայտութեան մէջ. ունենալու է խնամուած արտաքին, պարց ու գրաւիչ ՝փոքրերու մօտ: Իսկ հասուն աշակերտին մօտ հետցհետէ մշակելու է «մարդը» արտաքինէն չդատելու «Ծերենցեան» հոգեբանութիւնը: Եւ վերջապէս, աշակերտը սպասելու է ուսուցիչին ժամանման, ոչ թէ երջանիկ ցգալու անոր բացակայութեամբ
Շատ դժուար արուեստ է ուսուցչութիւնը: Որպէս պատահական ասպարէց անոր մօտեցող ուսուցիչը ձախողած է ուշ թէ կանուխ: Յաջողած ուսուցիչը համբերած եւ տառապած է այդ կալուածի առթած ցաւերով. ինքցինք դիտած է աշակերտին ակնոցէն. ինքնամշակում ըրած է. ինքնաքննադատութիւն ըրած է. իր կենցաղին ու մտածելակերպին մէջ բարեփոխումներ կատարած է: Չանացած է ըլլալ ցուսպ, անաչառ, անկողմնակալ, ուղիղ, վստահելի եւ գաղտնապահ:
Եւ վերջապէս իրաւ ուսուցիչը (Ոշականեան իմացումով) կերտուած է իր եւ իր աշակերտին համագործակցական մշակումով:
Զուարթ Աբէլեւան
«Ես եւ Ուսուցթչութիւնը»
Մ.Ն, 2007