Համազգային Մշակութային Ընկերակցութեան Պէյրութի Մասնաճիւղ
«Սփիւռք Եւ Հայրենիք»
(Սիմոն Վրացեանի Դասախօսութիւնը)
Համազգային մշակութային ընկերակցութեան Պէյրութի մասնաճիւղի վարչութեան կազմակերպած հրապարակային դասախօսութիւնը տեղի ունեցաւ հինգշաբթի, 4 մարտ 1965, երեկոյեան ժամը 8:30-ին, Ճեմարանի «Վասպուրական» սրահին մէջ:
Ընտիր հասարակութիւն մը ծայրէ ծայրէ լեցուցած էր սրահը:
Վարչութեան ատենապետ փրոֆ. Շաւարշ Թորիկեան բեմ հրաւիրեց Ս. Վրացեանը` դասախօսելու «Սփիւռք եւ հայրենիք» նիւթին շուրջ:
Ս. Վրացեան ընդհանուր վերլուծումով ներկայացուց 1914-էն առաջ եւ ետքը, հայութեան գոյավիճակը եւ հետապնդած քաղաքական նպատակները:
Հայութիւնը, չորս միլիոնէն ոչ շատ աւելի, բաժնուած էր երկու հատուածներու:
Մէկ մասը` Օսմանեան կայսրութեան սահմաններուն մէջ, ուրոյն հոգեբանութեամբ, ապրելակերպով եւ ձգտումներով: Միւս մասը` ռուսական կայսրութեան սահմաններուն մէջ, նոյնպէս ուրոյն լեզուով եւ ապրելակերպով:
Եւ սակայն, հոգեկան կապ մը կար երկու հատուածներուն միջեւ: Ազգային մէկ ձգտում ունէին` Թրքահայաստանի ազատագրումը:
Հոդ, ժողովուրդ ու պետութիւն իմաստով, կարելի չէ ըսել, որ հայրենիք ունէինք: Հայրենիք ունէինք գաղափարական տեսակէտով: Պատմականօրէն հայութեան հայրենիքին մէջ հայութիւն չկար: Չորս միլիոնին կէսը կը գտնուէր Թուրքիոյ եւ կէսը Ռուսիոյ զանազան շրջաններուն մէջ: Չկար նաեւ մնայուն մէկ տարածութիւն, ուր հայութիւնը մեծամասնութիւն կազմէր: Օրինակ, ռուսական 28 գաւառներուն մէջ ցրուած հայութիւնը միայն 4 գաւառի մէջ մեծամասնութիւն էր:
Մշակոյթով եւ տնտեսութեամբ ալ հայութիւնը հայրենիք չունէր: Թուրքիոյ մէջ մշակոյթի եւ տնտեսութեան կեդրոններ էին Պոլիսը եւ Զմիւռնիան, իսկ Ռուսիոյ մէջ գլխաւորաբար` Մոսկուան, Պաքուն եւ Թիֆլիսը:
Հայ ժողովուրդը իր բովանդակ ապրումներով եւ տնտեսութեամբ իր հայրենիքէն դուրս էր: Մէկ խօսքով, հայոց հոգեւոր եւ տնտեսական կեանքը հայրենիքի մէջ չէր: Ազգային բնոյթ ունեցող արդիւնաբերական ձեռնարկ ալ Հայաստանի մէջ չկար:
Հայոց հարստութիւնը օտարներուն ձեռքն էր եւ կը ծառայէր օտարներուն համար: Պղինձը, որ Հայաստանի մեծ հարստութիւնն է եւ կաթնատնտեսութիւնը օտարներու ձեռքն էին: Նախապայմաններ, որոնք պիտի ծառայէին հայութեան զարգացման:
Իսկ իբրեւ քաղաքական ապրում` միայն Թրքահայաստանի հայոց դատը կար: Իբրեւ ազգային խնդիր` Հայաստանի հարց չկար:
Հայաստանէն դուրս, ամէն տեղ հայկական դատը հետապնդողներ կային: Հայ ժողովուրդը իբրեւ զանգուած, Հայ դատին մասնակից էր միայն ինքնապաշտպանութեամբ, յեղափոխական գործեր կատարելով:
Համաշխարհային Ա. պատերազմին պատահեցաւ հայ ժողովուրդի Մեծ եղեռնը: Թուրքիան որոշեց իր սեփական միջոցներով, այսինքն` ցեղասպանութեամբ լուծել Հայկական հարցը:
Եւ լուծեց Հայկական հարցը այնպէս, ինչպէս ինք կը հասկնար: Բնաջնջուեցաւ թրքահայութիւնը եւ թալանի ենթարկուեցաւ անոր նիւթական հարստութիւնը: Մասնագէտներ 5 միլիառ ֆրանքի կորուստ հաշուեցին:
Ա. Համաշխարհային պատերազմի ընթացքին Թրքահայաստանի հարցը վերցուեցաւ: Անոր փոխարէն` ծնունդ առաւ հայկական ազատագրութեան հարցը, որ փոխեց հայոց պատմութեան ընթացքը եւ շատ դժուարին, մարդկօրէն անհնարին պայմաններու մէջ ծնաւ հայոց հանրապետութիւնը: Վեց դար շարունակ հայ ժողովուրդը երազած էր հայոց պետութիւն: Եւ յանկարծ հայ ժողովուրդի կամքով ծնունդ առաւ: Հայ մարդը ինքզինք զգաց այդ պետութեան զաւակ: Սեւրի դաշնագիրը պաշտօնականացուց հայոց պետութիւնը: Դեսպաններ նշանակուեցան, դեսպաններ ընդունուեցան եւ հայ ժողովուրդին մէջ հոգեբանական, արմատական փոփոխութիւն մը յառաջ եկաւ:
Տեղի ունեցաւ սակայն, Ռուսիոյ խելագարութիւնը: Ամբոխները խելագարուած` տապալեցին կեանքի ամէն մէկ երեւոյթ եւ Ռուսիոյ պետութիւնը վերածեցին քաոսի: Այդ քաոսին զոհ գնաց նաեւ փոքր Հայաստանը: Խելագարուած ամբոխներու եւ թուրք ազգայնականներու գործակցութեամբ Հայաստանը դարձաւ խորհրդային պետութիւն եւ փաստօրէն ինկաւ ռուսական տիրապետութեան տակ:
Թուրքիոյ մէջ հայութիւն, հայկականութիւն չմնաց: Հայութեան կեդրոն մնաց Խորհրդային Հայաստանը:
Այսօր, յիսուն տարի անց հայութիւնը նորէն բաժնուած է երկու մասի, աւելի ճիշդը` երեք մասի: 1.- Խորհրդային Հայաստանի հայութիւնը, 2.- Սփիւռքահայութիւնը, որ փաստօրէն թրքահայութիւնն է եւ 3.- Խորհրդային սփիւռքը:
1914-ին հայութեան բուն հայրենիքը կը նկատուէր Թրքահայաստանը: Այսօր, յիսուն տարի յետոյ, հայութեան կեդրոնը դարձած է Հայաստանի Հանրապետութիւնը:
Վարչակարգերը մնայուն չեն, ժամանակաւոր են, կու գան ու կ՛երթան: Երէկ դաշնակ էր, այսօր համայնավար, վաղը ուրիշը կու գայ: Կարեւորը այն է, որ ժողովուրդը մնայուն կերպով կապուի իր հողին: Եւ եթէ կապուած է, անխուսափելիօրէն կը տիրանայ իր ազատ իշխանութեան:
Համրանքի տեսակէտով, այսօր, դժբախտաբար ստոյգ վիճակագրութիւն չունինք:
Ըստ 1959-ի խորհրդային վիճակագրութեան, երկու միլիոն ութսուն հազար հայութիւն կար Խորհրդային Միութեան մէջ: Հայաստանի բնակչութեան 87 տոկոսը հայեր են: Եթէ 1959-էն ետք 5 տարուան աճը եւ ներգաղթողները նկատի ունենանք, Խորհրդային Հայաստանի մէջ մօտաւորապէս երեք միլիոն եւ քանի մը հարիւր հազարէ աւելի հայեր կան, իր անմիջական շրջակայքով: Մինչեռ 1914-ին երկու միլիոն ունէինք: Կարեւոր նուաճում մըն է ասիկա:
Ազատ սփիւռքի մէջ մօտաւորապէս մէկ միլիոն երկու հարիւր հազար հայութիւն կ՛ապրի: Ամբողջ հայութեան թիւը միասնաբար 4.5 միլիոնէն քիչ մը աւելի է: Եթէ չպատահէր Եղեռնը եւ հայութիւնը աճէր իր բնական վիճակով, անկասկած շատ աւելի թիւով հայութիւն կ՛ունենայինք:
Այսօր, յիսնամեակի նախօրեակին, Հայաստանի հարցին իրական բնոյթը փոխուած է: Այն դաշնագիրները, որոնք կնքուած էին, գլխաւորաբար` Սեւրի դաշնագիրը, ջնջուած են: Բայց հայ ժողովուրդի գիտակցութեան մէջ այդ դաշնագիրները ջնջուած չեն:
Ամբողջ մարդկութիւնը չոր ու ցամաք դիւանագէտներէ կազմուած չէ: Օրէնքով ջնջուած հաշիւները կրնան կենդանի մնալ արդարութեան առջեւ:
Հայ ժողովուրդը այսօր կապուած է իր հայրենիքին ազգային գիտակցութեամբ, տարբեր մտածելակերպով, բայց մէկ նպատակի համար: Հայ հայրենիքի, ուր ժողովուրդը տէր դառնայ իր իշխանութեան եւ Հայաստանը ըլլայ ազատ ու անկախ պետութիւն:
Յիսնամեակի առթիւ մեր բոլորիս սրտերը կը բաբախեն այդ ուղղութեամբ, մեր բոլորիս մտքերը կ՛աշխատին այդ ուղղութեամբ:
Վրացեան երբ վերջացուց հետաքրքրականութեամբ ունկնդրուած իր դասախօսութիւնը, երկարատեւ ծափերու արժանացաւ: Մենք ջանացինք միայն ընդհանուր գծերու մէջ ներկայացնել այդ դասախօսութիւնը:
Փրոֆ. Շաւարշ Թորիկեան, շնորհակալութիւն յայտնելէ ետք Ա. Վրացեանին իր այնքան աղուոր դասախօսութեան համար, աւելցուց. «Յիսնամեակի առթիւ մեր սրտերը որքան կ՛երթան Հայաստանի ժողովուրդին, նոյնքան եւ երկրի ժողովուրդին սրտերը կու գան մեզի»: Եւ իբրեւ վկայութիւն` Վիգէն Խեչումեանի հայրենաշունչ ստեղծագործութիւններէն կարդաց քանի մը գեղեցիկ կտորներ:
ՀՐԱԶԴԱՆ
