ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԹՈՐՈՍԵԱՆ
«Ազդակ»-ի 24 փետրուարի թիւին մէջ հաճոյքով կարդացի Լեւոն Շառոյեանի «Ո՛վ կը յիշէ կամ կը կարդայ Զարեհ Որբունին» գրութիւնը եւ յիշեցի Որբունիին հետ ունեցած հանդիպումներս Փարիզի մէջ, ուսանողական տարիներուս, 1956-1966:
Զարեհ Որբունիին ծանօթացեր էի Բիւզանդ Թոփալեանին մօտ: Նոյնպէս ծանօթացեր էի Ճիզմեճեանին, Հրանդ Բալուեանին, Ա. Գմբէթեանին եւ այլոց:
Զարեհ Որբունի շատ պարզ ու ընկերական էր. երբ իմացաւ հայ գրականութեան նկատմամբ ունեցած հետաքրքրութեանս մասին, հասցէս առնելէ ետք ղրկեց իր մէկ գիրքը` «Վարձու սենեակը», մակագրուած: Գրած էր նաեւ հետեւեալ կարճ բացիկը. «Սիրելի՛ Թորոսեան, կարդալէ ետք գիրքը, կը խնդրեմ տպաւորութիւնդ գրես ինծի»:
Կարդալէ ետք` տպաւորութիւններս, սկսայ գրի առնել: Սակայն գրութիւնս աւարտելէ առաջ բախտը ունեցայ զինք տեսնելու ու բոլորովին պատահականօրէն, մեթրօ Սեն Ժերմեն տէ Փրէի մօտ: Հին ծանօթներու պէս շրջեցանք Պուլվար Սեն Ժերմէնի շրջանին մէջ` խօսելով զանազան գրական եւ այլ նիւթերու շուրջ:
– Կարդացի՞ր, Թորոսեան, գիրքս:
– Անշո՛ւշտ,- պատասխանեցի ու առանց սպասելու, որ հարցնէր կրած տպաւորութեանս մասին, ըսի,- չեմ խօսիր վէպին լեզուական եւ այլ արժէքներու մասին, քանի մեծ հաճոյքով եւ գրեթէ մէկ շունչով աւարտեցի ընթերցումը: Միակ նկատողութիւնս այն է, որ վէպին առաջին մասը շատ սահուն ընթացք ունէր, բաղդատած երկրորդ մասին, որ կը թուէր նուազ համոզիչ.
– Ապրի՛ս, Թորոսեա՛ն,- բացագանչեց Որբունի,- երկրորդ մասը ինծի ալ նոյն գոհունակութիւնը չէր տուած, որքան` առաջին մասը:
Շատ կուռ եւ տպաւորիչ պատմուածք մը, աւելի ճիշդ` յուշագրութեան նմանող գրութիւն մը կարդացեր էի «Անդաստան»-ի մէջ, որուն մասին խօսեր էի իրեն մեր ծանօթացման օրը, եւ ինք նոյնպէս շատ տպաւորուած էր այդ գրութեան նիւթով, որ հետեւեալն է, գերմանացիք, արդէն սպառած ու պարտութեան նախօրեակին, կը սկսին զինուորագրել պատանիներ` 15-18 տարեկան, որոնք լեցուած հայրենասիրական զգացումներով` կը հետեւին զինավարժութիւններու չտեսնուած խանդավառութեամբ ու արժանապատուութեամբ: Որբունի այնպիսի՛ զգայացունց ձեւով ներկայացուցած է այդ պատանիներուն հոգեբանութիւնը, այնպիսի՛ գրական մակարդակով մը, որ կարդացողը կը տարուի մտածելու թէ գրական գոհարի մը հետ գործ ունի:
Երբ կրկին յիշեցի գերման պատանիներուն նուիրուած իր գրութիւնը. ըսաւ.
– Մե՛ղք, որ մեր լեզուն սահմանափակ է. ըսել կ՛ուզեմ` հայերը միայն կրնան կարդալ: Ես նոյնքա՛ն յաջող ու խորունկ գրութիւններ ունիմ որքան Տոսթոյեւսկին, սակայն եկուր տես, որ հայերէն զատ ուրիշներ չեն կրնար կարդալ…:
Երբ առինք (Rue tes reines) «Թագուհիներու փողոցը» արդէն ժամը 9:00-ը կը հնչէր եւ բոլոր խանութները փակ էին: Սրճարաններու առջեւ, թերասներու վրայ միայն կային բազմութիւններ:
Կեցանք գրավաճառի ցուցափեղկին առջեւ, ուր ցուցադրուած էին գիրքեր` զանազան հեղինակներէ: Մեր ուշադրութիւնը գրաւեց Մարսել Փրուստին մէկ լուսանկարը իր գիրքերէն մէկուն կողքին. Որբունի յարեց.
– Տե՛ս, Թորոսեան, Դանիէլ Վարուժանն ալ լուսանկար մը ունի նոյնանման, սիւնի մը մօտ, գլուխը հակած, մատները կզակին: Այդ շրջանին շատ մը գրողներ նկարուած են այս դիրքով:
Զարեհ Որբունի կը բնակէր Պուլվար Սեն Ժերմեն տէ Փրէէն մեկնող նեղ փողոցներէն մէկուն վրայ: Իսկ ես ամէն օր կ՛իջնէի մեթրօ Սեն Ժերմեն տէ Փրէ Գեղարուեստից բարձրագոյն դպրոց երթալու համար, որ կը գտնուի Պոնափարթ փողոցի վրայ… գալով Սիթէ Իւնիվերսիթերէն:
Լաւ մարդ էր, լաւ գրող էր: Ինչպէս Լեւոն Շառոյեան կ՛ըսէ. «Շահնուրի բախտը չունեցաւ Զարեհ Որբունի», բայց յետ Ցեղասպանութեան ֆրանսահայ գրողներու լաւագոյն ներկայացուցիչներէն մին է: Շնորհիւ Շառոյեանին` յիշեցի զինք քաղցրութեամբ…
Պուրճ Համուտ, 24/2/2015
