50 Տարի Առաջ (5 Փետրուար 1965)

Նոյն Կրակով Ու Ճրագով

… Այս ճամբաներէն անցան անոնք, հազար ու հազար, անհամար բազմութիւններ: Առաւելապէս` կին ու աղջիկ եւ մանուկներ: Այս փողոցներէն, այս խաներէն, այս նեղլիկ սուքերէն` քշուելով դէպի սպանդանոց:

Առեւտուր էր սարքուած հրապարակներու վրայ,  փողոցներու մէջ. «Հայ աղջիկ, հայ կին կամ տղայ, հատը քսան ղրուշ…»:

Անասնական, վայրագ ու վաւաշոտ նայուածքներ կը հալեցնէին զոհերը:

Անոնք հազիւ շապիկ մը ունէին: Իրենց բոպիկ ոտքերը կոշկոռ կապած էին օրերու տաժանքէն: Իրենց դէմքն ու կռնակը խանձած էին արեւէն: Եւ յաճախորդները վայրենօրէն կը հրմշտկէին զանոնք` լաւագոյնը զատելու համար, իբրեւ թէ մսացու ոչխարներ ըլլային:

Քիչ անդին անապատն էր, եւ հազարներ կ՛իյնային ուժասպառ, անօթի-ծարաւ, հիւանդ կամ թոպամահ:

Կարաւաններ արիւնաքամ, դիակներ լեռնակուտակ: Ճարապլուս, Ռաքքա, Ռաս Ուլ Այն, Պումպուճ, Տէր Զօր, Եփրատ… Ցիրուցան հարիւրեակներ իրարու խառնուած` Բարձր Հայքէն, սեւ ծովու ափերէն, Փոքր Հայքէն, հեռաւոր Բիւթանիայէն, Թրակիայէն:

Իսկ այսքան տարի վերջը` վերածնունդ հրաշապատում, Լիբանանէն մինչեւ Սուրիա եւ Իրաք, պատմական Միջագետքի ամբողջ տարածութեան վրայ:

Ինչ որ աքսորվավայր կամ նոգթա կը կոչուէր երէկ, դարձեր է վարդաստան:

Վերանորոգութեան տենդը, յարատեւ աշխատանքը, շինարար գործունէութիւնը լեռներ սարսած, գիւղեր, աւաններ ստեղծեր, քաղաքներ շէնցուցեր են: Երբեմնի «արեւելեան նահանգներ»-ու շարունակութիւնը` դէպի հարաւ: Հեռու` հայրենի հողերէն, բայց` նոյնքան հարազատ: Մանաւանդ ազատ` դպրոցէն մինչեւ փողոցը:

Ահաւասիկ` աչքերուդ առջեւ սերունդը հայաշունչ:

Մանչեր ու աղջիկներ` սեւուլիկ աչքերով, ուշիմ եւ աշխուժ: Հարիւրներ, հազարներ, որոնք մայրենի կրթութիւն կը ստանան անկաշկանդ:

Անդին, լուսաւոր այլ համայնակուլ պողոտաներու վրայ, հարթիչ գլանն է, որ կը գործէ, անխնայ եւ սրընթաց:

Ամբարտակներ ունինք մենք ալ, երիտասարդական եւ պատանեկան միութիւններ, դասընթացքներ եւ ուրիշ ձեռնարկներ:

Բայց ուրիշ է պատկերը այստեղ, խորապէս կազդուրիչ:

Անհուն սարսուռ մը կը համակէ անցորդը, փողոցին թէ դպրոցին մէջ: Կ՛ըմբռնես, կը հաստատես, որ ամուլ չեն կատարուած աշխատանքները: Եւ դուն ալ տենչ մը կ՛ունենաս` տրամադրելու ծառայութիւնդ:

Անզօր են բառերը բացատրելու համար այն, ինչ որ հայնոց կը կոչուի այս ափերուն վրայ, տժգոյն բացատրութեամբ մը:

Որքան հրահանգիչ պատկեր` մեր «ուսումնական», այլ մանաւանդ ինքնահաւան շքախումբին համար:

Եթէ բարեհաճէին գալ տեսնել: Եւ կամ գոնէ` հետաքրքրուիլ, պրպտել, ըմբռնել:

Ուրիշներ պիտի ըսէին «Բոցավառ ողջոյն»: Ինչպէս կ՛ըսեն օրն ի բուն, զանազան առիթներով:

Մեր սրտէն կը բխի աղաղակ մը` շատ աւելի խոր եւ ուժգին:

– Ողջոյ՛ն մեր աչքերու բոցին, ձեր երակներու կրակին, ձեր բազուկին զօրութեան: Ողջո՛յն ձեր պայծառատեսութեան եւ անսասան հաւատքին:

Տաք եւ պաղ օրեր շատ ունեցաք տարագրութենէն ետք ալ, երբ նոր բոյներ կը հաստատէինք: Աղի-լեղի խօսքեր լսեցիք ներսէն իսկ: Բթամիտ եւ նենգամիտ մարդիկ արիւն պղտորեցին անճոռնի թիւրիմացութիւններով:

Այդ բոլորը պէտք է պատմութեան անցնին ի տես վերածնութեան այն ճիգին, որ կը շարունակուի անընդհատ:

Եթէ բաւական չեն այնքան դառն փորձութիւններ` սթափելու զգաստանալու եւ դարձ մը փորձելու համար, յիշեցէք, որ այս փողոցներէն, այս խաներէն, այս խճուղիներէն անցան մահուան կարաւանները 33 տարի առաջ:

Իսկ եթէ բթացեր է ձեր յիշողութիւնը, նայեցէք սա մանուկներուն, որ օրն ի բուն կը ճլուըլան ձեր շուրջը, որ դպրոց կ՛երթան հազարներով:

Անոնց պայծառ եւ կրակոտ աչքերը պիտի խոցոտեն ձեր սիրտը, ամէն անգամ որ վրիպումներ ունենաք:

Անոնց նայուածքը պիտի դառնայ անէծք մը ձեր գլխուն. վասնզի դուք, որ ողջ մնացեր էք, անոնց տարիքն ունէիք, երբ մայրիկը, մամիկը կամ քուրիկ մը կ՛ազատէր ձեզ արեան ճապաղիքներուն մէջ` զոհելով ամէն բան, որպէսզի ճրագ մը փրկուի այս կամ այն տունէն:

Բոլորիս հիմնական ուղեգիծը` արդար աշխատանք, նոյն վառ կրակով ու ճրագով:

Ինչ որ պիտի կարենանք պահել իբրեւ իրական համրանք, իբրեւ կենդանի դրամագլուխ վաղուան համար, կախում ունի մեր հաւաքական գործունէութենէն: Մանաւանդ` այս ափերուն վրայ, ուր արեւմտեան Հայաստանի եւ Տաւրոսի շունչն է, որ կը սաւառնի երկնքի կապոյտով եւ լեռներու հովերով:

Շ. ՄԻՍԱՔԵԱՆ

Հալէպ, 20 յունուար 1948