ԹՈՒՐՔԱԳԷՏ ԳԷՈՐԳ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ
2014 թուականը ծանր տարի էր Թուրքիայի համար, որտեղ արդէն աւանդական քրտական յուզումներին գումարուեց «Իսլամական պետութիւն» գլուխկոտրուկը, երկիրը ցնցեցին հանքերում հարիւրաւոր մարդկանց մահուան պատճառ դարձած աղէտները: Տարին հետաքրքրական էր նաեւ հայկական տեսանկիւնից. Էրտողանը հանդէս եկաւ ապրիլ քսանչորսեան ուղերձով, ինչպէս նաեւ շարունակեց 2013-ի դեկտեմբերից ընթացող պայքարը կիւլենականների դէմ:
Թուրքիայում անցնող տարում արձանագրուած կամ ընթացող կարեւորագոյն զարգացումներն ու իրադարձութիւններն առաւել մանրամասնօրէն քննենք:
Էրտողանի Ապրիլքսանչորսեան Ուղերձը
2014 թուականի ապրիլի 24-ի նախօրեակին Թուրքիայի վարչապետ Թայիփ Էրտողանի անունից տարածուեց աղմուկ բարձրացրած հաղորդագրութիւնը, որտեղ «ցաւակցութիւն էր յայտնւում հայերին»: Յայտարարութիւնը եօթ լեզուով էր, ինչն էլ վկայում էր, որ այն ուղղուած է ոչ միայն թուրքական եւ հայկական լսարաններին, այլ նաեւ միջազգային խնդիրներ է լուծում: Էրտողանի ուղերձը մի շարք լրատուամիջոցներ ու շրջանակներ շտապեցին որակել որպէս «ցաւակցութիւն» Ցեղասպանութեան համար, սակայն այնտեղ Ցեղասպանութեան որեւէ յիշատակում չկար: Միջազգային մի շարք կառոյցներ շտապեցին Էրտողանի քայլը դրական առաջընթաց որակել, սակայն իրականում թուրքական իշխանութիւնների այս քայլը Ցեղասպանութեան հարցում ժխտողական քաղաքականութեան արտացոլումն էր: Պաշտօնական Անգարան վերջին տարիներին փոխել է մարտավարութիւնը, փորձում է խիստ ժխտումից անցում կատարել աւելի ժամանակակից եւ արդիւնաւէտ միջոցների, այն է` Ցեղասպանութիւնը կոչել այլ բառերով: Թուրքական կողմն աշխուժօրէն կիրառում է «ընդհանուր ցաւի» թեզը, որն ամբողջովին արտացոլուեց նաեւ Էրտողանի ուղերձում: Ըստ «ընդհանուր ցաւի» թեզի, «Ա. Աշխարհամարտի տարիներին ցաւալի դէպքեր են եղել, որին զոհ են գնացել ոչ միայն հայերը, այլ նաեւ` թուրքերն ու այլ մուսուլմաններ, իսկ այդ ցաւը բոլորինն է»: Այսպիսով, Թուրքիան խուսափում է հայերի զանգուածային կոտորածներն ու հայրենազրկումը կոչել ցեղասպանութիւն, ինչպէս նաեւ փորձում է հայերի «ցաւը» տեղաւորել Ա. Աշխարհամարտի շրջանակներում եւ հաւասարեցնել թուրքերի կորուստներին, ինչը որեւէ աղերս չունի իրականութեան հետ:
Այսպիսով, թուրքական կողմը կարողացաւ հասնել իր խնդիրներից մէկին, այն է` միջազգային ասպարէզում ժխտման այս նոր մոտելը ներկայացնել որպէս ցաւակցութիւն եւ դրական քայլ: Այս քաղաքականութիւնն էլ Անգարան շարունակելու է 2015 թուականին:
Թուրքիա-«Իսլամական Պետութիւն»
Յարաբերութիւններն Ու Քրտական Յուզումները
Մերձաւոր Արեւելքը 2014 թուականի յունիսից ռազմաքաղաքական տեսանկիւնից այլեւս նախկինը չէ: «Իսլամական պետութիւն» իսլամական խմբաւորումը, որ մինչ այդ աշխուժ գործում էր Սիրիայում, իր գործողութիւնները յաջողութեամբ շարունակեց Իրաքի հիւսիսային սիւննիաբնակ հատուածում` իր վերահսկողութեան տակ վերցնելով քարիւղով հարուստ շրջաններ: Այսպիսով, ԻՊ-ը ոչ միայն հարեւան է Թուրքիային Սիրիայի հետ սահմանի հակառակ կողմում, այլ նաեւ` Իրաքի հատուածում:
Սիրիայի ներքին հակամարտութեան գրեթէ սկզբից Անգարայի եւ ԻՊ-ի միջեւ ձեւաւորուել էին արտաքինից թշնամական յարաբերութիւններ: Եւ եթէ կային փաստեր, թէ, ասենք, հակաասատական այլ խմբաւորումներն աջակցութիւն էին ստանում Թուրքիայից, ԻՊ-ի դէպքում պատկերն այլ էր:
Այնուամենայնիւ, Միացեալ Նահանգների Ծերակոյտի մակարդակով խօսակցութիւններ էին շրջանառւում, թէ Թուրքիան ոչ միայն գնում է քարիւղ ԻՊ-ից, այլեւ հանդիսանում է տարանցիկ երկիր այդ քարիւղի համար: Թուրք-ԻՊ ընդհանուր շահերում է տեղաւորւում նաեւ քրտական հարցը: Յայտնի է, որ երկու այս ուժերի համար ընդհանուր թշնամի են քրտերը:
Թուրքիայի` Սիրիայի քրտաբնակ Քոպանիի (Արաբ Բունար) համար պայքարում, մեծ հաշուով, ԻՊ-ին աջակցող եւ հակաքրտական մօտեցման պատճառով 2014-ի հոկտեմբերին Թուրքիայում սկիզբ առան քրտերի յուզումները: Քրտերը մեղադրում էին Անգարայի ԻՊ-ին աջակցելու եւ քրտերի դէմ հերթական քայլերն իրականացնելու համար: Անգարան փակել էր Արաբ Բունարին մօտ սահմանի հատուածը եւ թոյլ չէր տալիս քրտական ուժերին աջակցել սահմանից այն կողմ իսլամականների դէմ պայքարող իրենց հայրենակիցներին: Այս ամէնից վրդովուած քրտերի բախումները թուրք իրաւապահների հետ դարձան շուրջ 4 տասնեակ զոհերի պատճառ:
Այսպիսով, կարելի է ասել, որ թէեւ Թուրքիան, տուրք տալով միջազգային հանրութեանը, իր արեւմտեան դաշնակիցների հետ յարաբերութիւններին, ունի արտաքնապէս լարուած եւ վատ յարաբերութիւններ ԻՊ-ի հետ, բայց եւ Թուրքիայի ու «խալիֆայութեան» ճանապարհները խաչւում են, երբ խօսքը գնում է Ասատի` իշխանութիւնից հեռացնելուն, քարիւղին եւ քրտերին:
Հարիւրաւոր Զոհեր` Ածխահանքերում
2014 թուականի մայիսի 13-ին Թուրքիայի հիւսիսարեւմտեան Մանիսա նահանգի Սոմա շրջանի ածխահանքներից մէկում պայթիւն գրանցուեց, ինչին յաջորդեց հրդեհը: Միջադէպին իբրեւ հետեւանք` 300-ից աւել մարդ մահացաւ, հարիւրից աւել հանքափորներ տարբեր աստիճանի վնասուածքներ ստացան եւ միայն մի քանի տասնեակը կարողացաւ խուսափել դաժան ճակատագրից:
Թուրքիայում աշխատանքային անվտանգութեան վատթար վիճակի հերթական դրսեւորումը պատճառ դարձաւ, որ կառավարութեան դէմ հասարակական բողոքի խոշոր ալիքը տարածուի: Սոմայի ողբերգութիւնն իր ծաւալներով աննախադէպ էր Թուրքիայի համար եւ մեծ արձագանգ առաջ բերեց ինչպէս երկրի ներսում, այնպէս էլ սահմաններից դուրս:
Ժամանակը ցոյց տուեց, որ Սոմայի դէպքը 2014-ի համար նմանատիպ միակ դժբախտութիւնը չէր: Հոկտեմբերի 18-ին Էրմենեքի ածխահանքերից մէկը մնաց ջրի տակ. պատահարի պատճառով մահացածների թիւը կազմեց 18 հոգի:
Սա դժգոհութեան եւս մէկ ալիք առաջ բերեց, եւ թուրքական կառավարութիւնը կրկին քննադատուեց` աշխատողների անվտանգութիւնը յաւուր պատշաճի չկազմակերպելու համար:
Էրտողան-Կիւլեն Հակամարտութիւնը
2013 թուականի դեկտեմբերին կիւլենականները Թուրքիայի կառավարութեան դէմ լայնածաւալ գրոհ նախաձեռնեցին, սակայն Էրտողանն ու համախոհները ոչ միայն կարողացան յաջողութեամբ դիմակայել ճնշմանը, այլեւ անցան հակագրոհի, որը շարունակւում է մինչ օրս եւ կարող է ոչ այնքան շուտ աւարտուել:
Վերջին շրջանում Էրտողանին խանգարում էր կիւլենականների տարբերուող դիրքորոշումը մի շարք առանցքային հարցերում, ինչպիսիք են` Իսրայէլի հետ յարաբերութիւնները, Կեզիի դէպքերը, Թուրքիայի ժողովրդավարութեան վիճակը, իսկ Կիւլենի շարժման անդամներն էլ ցանկանում էին ազդեցութեան շարունակական ընդլայնում: Հակամարտութիւնն առաւել սուր բնոյթ ընդունեց 2013 թուականի դեկտեմբերի 17-ին, երբ համացանցում յայտնուեցին Էրտողանի կառավարութեան փտածութեան գործողութիւնների ապացոյցներ, այդ մեղադրանքով ձերբակալուեցին գործարարներ, ինչպէս նաեւ կաշառակերութեան համար մեղադրուեցին մի շարք թուրք նախարարներ: Ձերբակալութիւններն իրականացրին Կիւլենի շարժման անդամ ոստիկանները:
Հարուածը բաւական ուժգին էր, սակայն ինչպէս ցոյց տուեց ժամանակը, այն ի զօրու չէր տապալել ամուր արմատներով իշխանութեանը կառչած Էրտողանին եւ նրա գլխաւորած կուսակցութեանը: Դեկտեմբերեան ցնցումից յետոյ նախաձեռնութիւնը սկսեց անցնել Էրտողանի կողմը, ով, փոխելով հեղինակազրկուած նախարարներին, նախաձեռնեց այս յանդուգն յարձակման յետեւում կանգնած կիւլենականների զանգուածային որսը: Էրտողանի հակաքայլերի արդիւնքում յաջորդող ամիսների ընթացքում ձերբակալուեցին տասնեակ ոստիկաններ, անվտանգութեան համակարգի աշխատակիցներ, աշխատանքից ազատուեցին հարիւրաւոր իրաւապահներ, որոնք այս կամ այն կերպ կապուած էին կիւլենական համայնքին: Ձերբակալուած կամ աշխատանքից ազատուած ոստիկանների մի մասը բաւական պատասխանատու պաշտօններ էին զբաղեցնում: Ձերբակալուեցին նաեւ կիւլենական «Զաման» թերթի գլխաւոր խմբագիր Էքրեմ Տումանլըն եւ «Սամանեոլու» հեռուստատեսութեան ղեկավար Հիտայեթ Քարաճան:
Էրտողան-Կիւլեն հակամարտութեան մէկ տարուայ արդիւնքները ցոյց տուեցին, որ որոշակիօրէն գերագնահատուած էր կիւլենական համայնքի ազդեցութեան չափը Թուրքիայում, եւ կիւլենականներն ունակ չէին հեռացնել իրենց հակառակորդին իշխանութիւնից: Էրտողանն ու նրա համախոհներն, իրենց հերթին, ցոյց տուեցին, որ ունակ են դիմակայել նման հուժկու հարուածների:
Պատմական Նախագահական, Կարեւորագոյն
Տեղական Ինքնակառավարման Մարմինների
Ընտրութիւններ
Թուրքիայում 2014 թուականի տեսանկիւնից առանձնակի կարեւորութիւն էին ներկայացնում երկու ընտրութիւնները` տեղական ինքնակառավարման մարմինների եւ նախագահական: Երկու ընտրութիւններում էլ վստահ յաղթանակ տարան Թայիփ Էրտողանն ու նրա գլխաւորած չափաւոր իսլամամէտ Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութիւնը (ԱԲԿ):
Մարտի 31-ին Թուրքիայում ՏԻՄ ընտրութիւնները փորձութիւն էին իշխող ԱԲԿ-ի համար, քանի որ դրան նախորդել էր կատաղի առճակատումը կիւլենականների հետ, փտածութիւն մեղադրանքները եւ այլն: Բացի այդ, ՏԻՄ ընտրութիւնները լաւագոյնս կարող էին ցուցադրել, թէ Էրտողանն օգոստոսի նախագահական ընտրութիւններում ինչպիսի հնարաւորութիւններ կ՛ունենայ: Եւ փորձը ցոյց տուեց, որ Կեզիի դէպքերը, կիւլենականների հետ ընդհարումներն ունակ չէին խանգարել ԱԲԿ-ին հերթական յաղթանակը տանել: Ընդ որում, ԱԲԿ-ն հաւաքեց ձայների շուրջ 43 տոկոսը` 2009-ի համեմատ ապահովելով ձայների 5 տոկոսանոց աճ: Գլխաւոր մրցակիցը` քեմալական Ժողովրդահանրապետական կուսակցութիւնը բաւարարուեց ձայների 25 տոկոսով:
Օգոստոսի 10-ին արդէն նախագահական ընտրութիւններն էին, որտեղ բացայայտ հաւանական շահողը գործող վարչապետ Թայիփ Էրտողանն էր: Ընտրութիւնները բացառիկ էին, քանի Թուրքիայի պատմութեան մէջ առաջին անգամ նախագահին ընտրում էին ժողովրդական քուէարկութեան միջոցով, այլ ոչ` Թուրքիայի խորհրդարանում, ինչպէս մինչ այդ էր:
Ընտրութիւններում յաղթողի հետ կապուած միակ հարցը, որ օրակարգում էր մնում, ոչ թէ Էրտողանի յաղթանակն էր, այլ այն` նա առաջի՞ն, թէ՞ երկրորդ փուլում կը յաղթի: Էրտողանը յաղթեց ձայների մօտ 52 տոկոսով առաջին իսկ փուլում: Էրտողանի հետ մրցում էին Թուրքիայի խոշորագոյն երկու ընդդիմադիր քաղաքական ուժերի` Ազգայնական շարժում եւ Ժողովրդահանրապետական կուսակցութիւնների միասնական թեկնածուն` Էքմելէտտին Իհսանօղլուն (շուրջ 38 տոկոս) եւ քրտական ուժերի ներկայացուցիչ Սելահէտտին Տեմիրթաշը (շուրջ 10 տոկոս):
Կառավարութիւնում վարչապետի թափուր պաշտօնը զբաղեցրեց արտաքին գործերի նախարար Ահմեթ Տաւութօղլուն, ում պաշտօնն էլ անցաւ Մեւլութ Չաւուշօղլուին: Էրտողանի կառավարութեան կազմի ճնշող մեծամասնութիւնը պահեց իր պաշտօնը նաեւ Տաւութօղլուի կառավարութիւնում: Միեւնոյն ժամանակ ԱԲԿ-ի նախագահ ընտրուեց Տաւութօղլուն, քանի որ թուրքական օրէնքներով երկրի նախագահը չի կարող կուսակցական լինել, եւ Էրտողանը զիջեց իր հիմնադրած կուսակցութեան նախագահի պաշտօնը: Թէեւ նախագահ Էրտողանը տը ժիւրէ ԱԲԿ-ի հետ առնչութիւն չունի, սակայն տէ ֆաքթօ հէնց նա է շարունակում գլխաւորել այդ քաղաքական ուժը: Իսկ յաջորդ ընտրութիւնները 2015 թուականի ամրանը կայանալիք խորհրդարանական ընտրութիւններն են, որոնք իրենց նշանակութեամբ կարեւորագոյնն են Թուրքիայում:
ԹՈՒՐՔԱԳԷՏ ԳԷՈՐԳ ՊԵՏՐՈՍԵԱՆ
«Թուրքագիտական փորթալ»
Եփրատ ուսումնասիրութիւնների կենտրոն