«Անձեռակերտ Դաստառակը` «Մանդիլիոն»-ը, Գրուել Է Երկինքներում»

Գրող, թարգմանիչ Կարինէ Աշուղեանի «Լինել Վահան Յովհաննիսեան» խորագիրը կրող յօդուածը, որ Վահան Յովհաննիսեանի «Մանդիլիոն» հոյակերտ աշխատութեան ու Վահան Յովհաննիսեանի մասին է, «Հրապարակ» օրաթերթին մէջ տպագրուած է 16 հոկտեմբեր 2014-ին: Իսկ հոկտեմբերի 17-ին այդ առնչութեամբ Վահան Յովհաննիսեան Դիմատետրի իր էջին վրայ գրած է. «Շատ շնորհակալ եմ Կարինէ Աշուղեանին` գրքիս հոյակապ թարգմանութեան եւ այս յօդուածի համար»:

Ստորեւ արդէն որպէս վերյուշ կը ներկայացնենք Կարինէ Աշուղեանին յօդուածը:

«Լինել Վահան Յովհաննիսեան»

Վահան Յովհաննիսեանի «Մանդիլիոն» վէպի մասին կարելի է խօսել մի քանի դիտանկիւններից. այն արժէքաւոր է հայ գրականութեան մէջ ժանրային իմաստով` որպէս պատմական-արկածային դետեկտիւ, որի նախադէպը դժուար է ցոյց տալ: Արժէքաւոր է մեր պատմութեան փիլիսոփայութեան իմաստով` որպէս անցեալը, ներկան եւ առաւել եւս ապագան շաղկապող գաղափարաբանական հենք: Նոյնիսկ ռուսերէն բնագրով, մինչ թարգմանուելը, յիշատակուած պատճառներով այն արդէն իսկ հայ արդի գրականութեան փաստ եւ իրադարձութիւն էր: «Մանդիլիոն»-ը, անշուշտ, համաշխարհային քաղաքակրթութեան մէջ հայ ազգի տեղի եւ նշանակութեան արժանի գնահատման խնդիրն է հետապնդում, սակայն վէպը նաեւ համաքրիստոնէական-համամարդկային կտրուածքով կարդալու անհրաժեշտութիւն կայ:

Որպէս գրող եւ վէպի հայերէն թարգմանիչ` ես կարող էի խօսել նաեւ վէպի զուտ գրական-գեղարուեստական արժանիքների մասին, որովհետեւ գրքի ռուսերէն տարբերակին թռուցիկ ծանօթանալիս` ընթերցելիս իսկ կար լուրջ գրքի, լուրջ հեղինակի հետ հանդիպելու զգացողութիւն եւ մտաւորական բաւականութիւն: Ի հեճուկս, կամ գուցէ եւ` շնորհիւ, գրական յաւակնութիւններ չունենալու: Խօսելով նման վէպ գրելու շարժառիթների մասին` Վահան Յովհաննիսեանը յիշատակել էր հանրայայտ Տեն Պրաունի «Տա Վինչիի ծածկագիրը», նկատելով, որ` «նման գրքերում կատարւում է մի շատ հին աղանդի գաղափարների վերադարձ, նրանք քրիստոնէութիւնը չեն հերքում, ասում են` Քրիստոսը եղել է, շատ էլ լաւ մարդ է եղել` բարի, սուրբ, ջերմ, բայց մարդ է եղել, նոյնիսկ ընտանիք է ունեցել, այդ ընտանիքի շառաւիղներն ինչ-որ տեղերում ապրում են, եւ սկսւում է հետաքրքիր դետեկտիւ որոնում` այդ շառաւիղների կամ այդ ամէնի մասին վկայող փաստաթղթերի»:

Քրիստոնեայ աշխարհում հայ ժողովրդի առաքելութեան շուրջ պատմագեղարուեստական այս փայլուն մտակառոյցը վէպի վերածելու համար հեղինակը պէտք էր լինէր պատմաբան-հնագէտ, պէտք էր ի մօտոյ ծանօթ լինէր համաշխարհային մշակոյթին եւ քաղաքակրթութեան զարգացման փիլիսոփայութեանը, պէտք էր գրողի անուրանալի ձիրք, իմացութիւն եւ բանականութիւն ունենար, ինչու ոչ` նաեւ քաղաքական հայեացքներ եւ քաղաքացիական դիրքորոշում, անսակարկելի արժեհամակարգ եւ պատուաբեր կենսագրութիւն, այլ կերպ ասած` լինէր Վահան Յովհաննիսեան:

Վահան Յովհաննիսեանը նիւթ յօրինելու խնդիր չի ունեցել, գլխաւոր պատումը կառուցուած է Քերթողահայր Մովսէս Խորենացուց աւանդուած Եդեսիայի Աբգար թագաւորի` Յիսուսին գրուած նամակի, Տիրոջ պատասխան նամակի եւ Դաստառակի, արեւելամիջերկրածովեան երկրների անցեալի, ապա եւ մինչեւ մեր ժամանակները ձգուող իրադարձութիւնների շուրջ:

«Մանդիլիոն»-ը գրուել է ի պատասխան գրական-գաղափարական եւ հաւատամքային «ֆասթֆուտ»-ի տեսքով միլիոնանոց տպաքանակներով գրքի միջազգային շուկայ նետուող քրիստոնէութեան նրբահնար աղաւաղումների. այս վէպով Վահան Յովհաննիսեանը հայ մտաւորականի իր քայլն է անում: Նոյնքան գրաւիչ ու հրապուրիչ, որքան` ստապատում եւ իրականում աստուածանարգ գրքերը, բայց` առաջին քրիստոնեայ երկրի զաւակի արժանապատուութեամբ եւ իրաւունքով:

Գիրքը մի քանի ուղերձներ ունի` անցեալի ճակատագրական անմիաբանութիւնից եւ կարեւորն անկարեւորից չզատելու անճարակութիւնից դասեր քաղելուց մինչեւ համաքրիստոնէական համերաշխութիւն, մինչեւ քաղաքակրթութեան վարընթացը սիրով եւ հաւատով կասեցնելու, մշակոյթների եւ կրօնների երկխօսութեան, հանդուրժողականութեան եւ մանաւանդ հայ ազգային ինքնութեան ինքնաճանաչման ու վերահաստատման հրամայական:

Արձակագիր եւ հրապարակախօս Ալվարդ Պետրոսեանը վէպի առաջին ընթերցողներից է եւ առաջինը, ով ողջունեց Վահան Յովհաննիսեանի նոր արեւելումը` որպէս վիպասան: Նա զուգահեռ թուարկել էր համաշխարհային գրականութեան մէջ այս ժանրի յայտնի վէպեր` Լիոն Ֆէյխթուանկերի «Սպանական բալլադը», Մորիս Տրիւոնի վէպերը` «Աշխարհի ուժեղները», «Անիծուած թագաւորներ»-ը եւ, ի հարկէ, Տեն Պրաունի «Տա Վինչիի գաղտնագիրը», Վահան Յովհաննիսեանի զարմանալի վէպը գնահատելով այս պարունակում եւ առանձնացնելով յատկապէս այն, որ այս վէպը յիշեցնում է, որ մենք ոչ միայն քրիստոնէութիւնն առաջինը պետականօրէն ընդունած եւ հնամենի քաղաքակրթութիւն ունեցող ժողովուրդ ենք, այլեւ, որպէս կենդանի ապրող ժողովուրդ, շարունակում ենք լինել այդ շղթայի մի օղակը, աւելի՛ն, մեր պատմութիւնը եւ ներկան սրբազան, առեղծուածային երեւոյթներով են պարուրուած. Աբգար թագաւորից սկսած` շարունակում ենք կրել այդ առեղծուածայինը: Ալվարդ Պետրոսեանի խօսքին մանրամասն յղում արեցի նաեւ այն պատճառով, որ վէպը հայերէն թարգմանելու գաղափարը նրանն է եղել. «…վայելել եմ վէպը եւ ուզում եմ այդ վայելքը հայերէն էլ վայելեմ»:

Ուրախ եմ, որ գիրքը թարգմանուել է անգլերէն եւ մատչելի է «Ամազոն»-ում, ուրախ եմ, որ այն թարգմանւում է գերմաներէն, սա էլ դեռ վերջը չէ: Որովհետեւ այն հաւասարաչափ արդիական է քրիստոնեայ աշխարհի համար: Եւ` ոչ միայն:

Գիտնականի բարեխղճութեամբ հեղինակը ծանօթագրութիւններ է արել. վէպի դիպաշարում ընդգրկուած պատմական իրադարձութիւնների եւ դէմքերի վաւերականութիւնը փաստուած է Նոր Կտակարանով եւ պատմական աղբիւրներով: Այսպէս, ազգութեամբ հայ Աբգար Ե. Արշաման Օսրոյենի կամ Եդեսիայի անդրանիկ քրիստոնեայ թագաւորն էր, Հայ եկեղեցու տօնելի սրբերից, եւ յայտնի է, որ նրա գրագրի` Անանի միջոցով Փրկիչը նրան պատասխան նամակ եւ Դաստառակ է ուղարկել, որի կրկնօրինակները պահպանւում են աշխարհի շատ եկեղեցիներում ու վանքերում` որպէս մասունք: Վաւերական է վէպի հերոսներից Ջակոպօ Կոնտարինին, ով եղել է Կոստանդնուպոլսի ինքնապաշտպանական ուժերի հրամանատարներից մէկը, վաւերական են Պարսկաստանում Վենետիկի Հանրապետութեան դեսպան Ամբրոջօն եւ միւսները: Վաւերական է Վիշապի Օթեակը` հիմնուած սերպ ազգային հերոս Միլոշ Օբալիչի կողմից: Դժուար չէ հասկանալ «Գայլի վոհմակ» թրքական ահաբեկչական բազմացանց կազմակերպութեան ինչ լինելը: Այսպէս իրական են պատմութեանն առնչուող բոլոր դէպքերն ու դէմքերը: Մտացածին չէ Դաստառակի շուրջ պատումը Խաչակրաց արշաւանքների, Կոստանդնուպոլսի անկման եւ դարերի հետագայ հոլովոյթում:

Թուրքերի կողմից Կոստանդնուպոլսի գրաւումը վէպում առանցքային տեղ է զբաղեցնում, եւ ինքնապաշտպանութեան մասնակից Աբրահամ Անկիւրացու ողբը դեռ հնչում է, քանի որ քաղաքակրթութեան ընթացքի շեղման եւ հետեւանքների կանխազգացողութեամբ իրականում այն մարգարէական է: Եթէ քրիստոնեայ աշխարհն այնքան միաբան լինէր, որ Տիեզերական քաղաքը գրաւելու ցնորամտութեանն ի պատասխան մէկընդմիշտ ետ շպրտէր Արեւելքից ներխուժած բարբարոս ու բիրտ ուժը, այսօր մենք կ՛ապրէինք այլ աշխարհում: Խորհրդանշելով քրիստոնէական լոյսը եւ հայ ժողովրդի առաքելութիւնը քրիստոնէութեան անխաթար պահպանման մէջ` «Մանդիլիոն»-ի անընդհատական պատումը շարունակւում է հայ ժողովրդի մեծագոյն ողբերգութեան` Ցեղասպանութեան եւ այնուհետ Հայաստանի խորհրդայնացման, Սեւրի չիրագործուած դաշնագրի, պետականութեան կերտման դժուարին ճանապարհին:

Անշուշտ գեղարուեստական են վէպի գլխաւոր հերոսները` ամերիկահայ Անի Լորա Մորանը եւ գնդապետ Ռալֆ Կոտերեանը, արցախեան ազատամարտում զոհուած Մարկը, քանատահայ Ռընէ Փելեշը, հայաստանցի Վիգէն Գասպարեանը: Սակայն նրանք այնքան իրական են, որ ակամայ սկսում ես նրանց փնտռել մեր դեռ անաւարտ պատերազմի հերոսների, մեր սփիւռքեան եւ հայաստանեան եղբայրների ու քոյրերի մէջ: Այնքան իրապատում է Դաստառակի ճանապարհը, որ անհնար է կարդալուց յետոյ եւս մի անգամ ուխտի չգնալ Սուրբ Էջմիածին եւ չփնտռել Օթեակի Պահապանի շիրիմը:

Դաստառակը թարգմանելու ընթացքում տեղի ունեցան Խրիմի յայտնի դէպքերը եւ ապա` Մերձաւոր Արեւելքի սրացումները, եզիտիների բռնի տեղահանութիւնը, գնալով սպառնալից է դառնում «Իսլամական պետութեան» հեռանկարը` ապացուցելով այդ վէպի արդիականութիւնը եւ կարեւորութիւնը բոլոր նրանց համար, ովքեր մտահոգ են այս արեւի կամ լուսնի տակ մարդկութեան կեանքի համար:

Եւ վերջում. խորհրդանշական է, որ վէպը հայերէն լոյս տեսաւ Հայոց ցեղասպանութեան հարիւրամեայ տարելիցի նախաշեմին: Վահան Յովհաննիսեանն իր վէպով յիշեցնում է, որ քրիստոնեայ աշխարհը պետականօրէն առաջինը մկրտուած եւ ապա ճակատագրով քրիստոնէութեան սահմանապահ-մարտիկ, իր ազգային մարմնով ու կեցութեամբ դարպաս ու պատուար դարձած եւ մարդկութեան պատմութեան ընթացքում առաջինը ծրագրուած սպանդի ենթարկուած մի ազգի առաջ դեռ պարտք ունի` եթէ ուրիշ ոչինչ, ապա քրիստոնէական սիրոյ եւ ըմբռնումի:

Գիրքը թարգմանելու ամիսներին ես խորութեամբ հասկացայ, որ անկարելի էր լինել Վահան Յովհաննիսեան եւ չգրել ահա այս զարմանալի ազնիւ ու խորը վէպը:

Իսկ ամենավերջում նկատեմ. զարմանալի չէ, որ Լոյսի ու Խաւարի, Բարու եւ Չարի պայքարի մասին այս գիրքը, հեղինակի խոստովանութեամբ, գրուել է օդային թռիչքների ժամանակ: Իսկապէս` նախախնամութիւն կայ այստեղ, որ Անձեռակերտ Դաստառակը` «Մանդիլիոն»-ը, գրուել է երկինքներում:

ԿԱՐԻՆԷ ԱՇՈՒՂԵԱՆ