50 Տարի (6 Օգոստոս 1969)
Գրական Առօրեայ
Այս գարնան ու ամրան, սփիւռքի թէ Հայաստանի մէջ, մտաւորական, մշակութային թէ գրական ասպարէզներէն ներս ունեցանք ծանր կորուստներ: Սիմոն Վրացեան, Արսէն Երկաթ, Արա Սարգսեան, ուրիշներ եւ վերջինը «նայիրաբաղձ վերջին պոէտը»` Գուրգէն Մահարի, որ մահկանացուն կնքեց յուլիս 16-ին:
Չըսենք` դպրոցական սեղաններու վրայ, ըսենք` որբանոցային ո՛րբ պայմաններուն մէջ զգաց Մահարի գիր ու գրականութեան կախարդանքը, 1917-ին, երբ 13-ամեայ պատանի էր դեռ եւ շուտով արժանացաւ «մեծ բանաստեղծ Եղիշէ Չարենցի բարի ուշադրութեանը»: Խոստումի դրութեան մէջ երկար չմնաց ան: Կարճ ժամանակի մէջ դարձաւ անուն ու «Նոյեմբեր» գրական խմբակի ուշագրաւ դէմքերէն մէկը: Հանգամանքները թոյլ չտուին, որ այդ խմբակը ուրոյն ըմբռնումներով եւ սկսուած թափով շարունակէ գործը, թոյլերը թօթափեցան շուտով եւ «Նոյեմբեր»-էն մի քառեակ մնաց անդաւաճան իր սկզբունքներին. Չարենց, Բակունց, Արմէն եւ տողերիս գրողը»: Եւ որովհետեւ իրենց սկզբունքներուն չդաւաճանելու սկզբունք մը ունէին իրենք, ուրիշներուն դաւաճանութիւնը պիտի չուշանար եւ չուշացաւ. «1936-1937 թուականին այս քառեակը ենթարկուեց ռեպրեսիայի` զոհ տալով Ե. Չարենցին եւ Ա. Բակունցին»: Ռեպրեսիան քիչ ուԺ, քիչ խոհ, քիչ երգ ու գեղեցկութիւն չխլեց նաեւ Մկրտիչ Արմէնէն եւ իրմէ.
«Քեզ ո՞վ ըսաւ բանաստեղծ էղի… նե՛րս մտի»:
Անշո՜ւտ: Ու Մահարի ներս մտաւ ու դուրս չելաւ ամբողջ ութ տարի: «Թուղթ ու մատիտ չտեսայ ես այդ ութ տարիների ընթացքում»: Ո՜ւթ տարի: «Ինձ բաժին ընկած դառն պլանը մի տարով գերակատարելէ» ետք, երկրորդ աքսոր (1949-1954) ու նորէն` թուղթի ու մատիտի սով: Փորձիչ բան է խօսիլ Մահարիի մասին:
Վերիվայրումներով լի, յուզիչ, գրեթէ ողբերգական կեանք մը եղաւ իրը, ճաշակեց թուրքին ու թուրքէն ոչ նուազ անողոք ստալինեան համայնավարութեան սահմռկեցուցիչ դաժանութիւնները եւ մեռաւ այլապէս դաժան պայմաններու մէջ, Երեւանի փոշիներէն, Հայաստանի հողի բուրմունքէն, ծաղիկներէն, բարտիներէն, այգեստաններէն, իր հոգին ու գրականութիւնը լեցնող բոլոր տարրերէն, հայրենի աստղերուն ու մարդերուն գորովագութ նայուածքներէն հեռու, հեռաւոր Լիթվիայի մէջ:
Դժբախտներուն մէջ բախտաւորներէն կը հաշուըուի սակայն Մահարի: Անցաւ երկու դժոխքներէ, բայց կրցաւ վերապրիլ եւ իրեն ի վերուստ տրուած շնորհներով բախտաւորել հայ գրականութիւնը: Ներքին բարդոյթներէ բխած խորթ տարրեր, քմահաճ տրամադրութիւններ ու կամայական մեկնաբանութիւններ տեղ գրաւեցին իր գրականութեան մէջ, կա՛ն, բազմաթիւ էջերու մէջ անոնք կը կատարեն խաթարիչ դերեր, բայց անկարող են մթագնելու Մահարիի ամբողջական դէմքը, որ ստեղծագործական անստուեր էջերու մեծ մթերքէն մե՛ծ մասով լուսաւորուած` պիտի շողայ հայ գրականութեան մէջ, հայ գրականութեան հետ…
Պ. Ս.
Թէ Ունէի Ես Մեղքեր…
Թէ ունէի ես մեղքեր քաւե՜լ եմ վաղուց,
Թէ անմեղ եմ հալածուել, մի՛ նայիր խոժոռ,
Չէի՜ վերջին երգիչը Պառնասեան թաղում,
Բայց անունս աղօտուեց օրերի փոշում…
Ա՜խ, քո կրակը մնաց սրտում իմ անմար
Երկի՛ր, ես քո երգերը պահեցի անգիր…
Լոկ դու եղար պատուանդան մարմար առ մարմար,
Եղար հզօր յենասիւն յանգի ու կեանքի…
Հիմա քեզ մօտ եմ նորից, իմ երգ, իմ գարուն,
Վերադարձե՜լ եմ առոյգ, թէպէտ եւ փոշոտ…
Թէ ունէի ես մեղքեր, քաւել եմ վաղուց,
Թէ անմեղ եմ հալածուել, մի՛ նայիր խոժոռ…
1947
Երկու Գազէլ Երեւանին
Այնքան կարօտ, այնքան կրակ պիտի թողնեմ քո փոշում.
Ու արնավառ այնքան կրակ պիտի թողնեմ քո փոշում:
Թափառումներ հազարախոհ ու կարօտներ անորոշ,
Այնքան երգ ու այնքան դրօշ պիտի թողնեմ քո փոշում…
Այնքան պայծառ առաւօտներ ու կէսօրներ արեւոտ,
Իրիկնային այնքա՜ն կարօտ պիտի թողնեմ քո փոշում:
Այնքան կրակ, այնքան կարօտ, այնքան բոցեր դրօշի,
Ու անունս, որպէս փոշի պիտի թողնեմ քո փոշում…
2.
Ուր որ գնամ` հետս կը գայ սրնգահարըդ իրիկնային,
Աբովեանի պատին կռթնած սրնգահարըդ իրիկնային:
Բոլոր թողած կայաններում ես կը լսեմ երգն այդ անկամ,
Որ երգել է հազար անգամ սրգահարըդ իրիկնային:
Կը կորցնեմ հազար անուն, որպէս չեղած մի վարդարան,
Բայց գիտեմ, որ չեմ մոռանայ սրնգահարըդ իրիկնային:
Օ՛, երկի՛ր իմ, երէկիդ պէս դառնակսկի՛ծ ու վշտալուր,
Ներկայիդ պէս այրող ու հուր սրնգահարըդ իրիկնային…
1924
Սոնետ Մենակութեան
Ես մենակ եմ, թէպէտ եւ գիտեմ, որ ինձ յիշում են
Բարդիները աշունուող ու մրգերը իմ երկրի,
Որ իմ անունն է շրշում ուռիների շրշիւնը,
Ու ինձ կանչում են չերգած վանկերը իմ երգերի…
Ու շրջմոլիկ հոգիներ թափառում են հենց հիմա
Պատուհանի տակ իմ տան եւ արդէն դուռն են թակում,
Բայց ես մենա՜կ եմ հիմա իմ կարօտով անիմաց,
Ինչպէս մի վանք հնամեայ, ինչպէս արծիւ` վանդակում:
Չէ՛, ես մենակ եմ հիմա, եւ մենութիւնն իմ հոգու
Կարող ես դո՛ւ հասկանալ, եթէ միայն ուզենաս,
Եթէ միայն իմանաս, թէ ինչո՞ւ եմ մորմոքում
Մենակութիւնն իմ այս վեհ, որ քո սիրով պսակուած
Բարդիների խշշոցով, ուռիներով հեզանազ`
Շողշողում է իմ երգի թարթիչների վրայ թաց:
1948
Անանձնական
Տուր ինծի, Տէր, ուրախութիւնն անանձնական…
Մ. ՄԵԾԱՐԵՆՑ
Ուրախութի՜ւն, ուրախութի՜ւն անանձնական,
Տրուած վերուստ, վառ օրերին իմ ծերութեան,
Ծովն այս կապոյտ, կապոյտ շողեր, շողեր հագած,
Լողափը լայն, ծառուղիներ ժպտուն ու թարմ…
Ուրախութիւն անանձնական, որով պիտի
Փակուի կեանքիս արահետը նեղ ու անձուկ,
Էլ չեմ սիրի աղջիկներին նման վիթի,
Էլ չեմ թափի մերժուած սիրոյ համար արցունք:
Չէ, կը սիրե՜մ աղջիկներին նման վիթի,
Չէ կը սիրե՜մ եղրեւանու նման կանանց.
Ու կը մնա՜մ անպատասխան ու չեմ տրտմի,
Ու կը ժպտա՜մ ուրախութեամբ անանձնական:
Ես կը գրկեմ բոլոր սէրերը աշխարհի,
Սիրողների սիրով կ՛այրուեմ ու կը հարբեմ,
Կ՛անցնեմ ուղին իմ վարընթաց` հեզ ու բարի,
Կը բաժանեմ ապրողներին երգի վարդեր…
Վարդե՜ր, վարդե՜ր իմ տասնեօթ գարունների,
Որոնցից ոչ մի վառ թերթիկ ինձ չհասաւ.
Ես ձեզ տուի ուրախութեամբ անկարելի,
Ուրախութեամբ, ուրախութեամբ անանձնական:
1962
ԳՈՒՐԳԷՆ ՄԱՀԱՐԻ