Հարիւր Դէմք` Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան Հիմնադրութեան Հարիւրամեակին

ԱՒՕ ԳԱԹՐՃԵԱՆ

Ռուբէն Տէր Մինասեան

Ռուբէն Տէր Մինասեան.- Հայ ազատագրական շարժման նշանաւոր գործիչ, քաղաքական-պետական գործիչ, Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան ռազմական նախարար, ՀՅԴ կուսակցութեան անդամ:

Ծնած է 1882-ին, Ախալքալաք, Ջաւախք: Իր նախնական ուսումը ստացած է ծննդավայրի ծխական դպրոցին մէջ: Այնուհետեւ մեկնած է Էջմիածին եւ ուսումը շարունակած` Գէորգեան ճեմարանին մէջ: Պատանի տարիքէն Ռուբէնը կ՛երազէր «Հայաստան» երթալ: Ան կրցած էր հասկնալ, որ բուն Հայաստանը ռուսական սահմանին միւս կողմն է, այսինքն` Արեւմտեան Հայաստանը, որ բռնագրաւուած էր Օսմանեան կայսրութեան կողմէ:

Քսան տարեկանին կը մտնէ ռուսական բանակին մէջ` պահեստի սպայի աստիճանով: Ապա կ՛անցնի Մոսկուա` որպէս Լազարեան ճեմարանի բարձրագոյն դասընթացքի ուսանող: Մոսկուա եղած ժամանակ կը մասնակցի յեղափոխական ուսանողներու խմբական գործունէութեան եւ կ՛անդամագրուի Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան շարքերուն:

Ռուբէն Տէր Մինասեան հայ ազատագրական շարժումին եւ Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան անդամակցած է 1902-ին: Ան ՀՅ Դաշնակցութեան շարքերուն մէջ առաջին իսկ օրէն կրցաւ աչքառու դէմք դառնալ իր կուսակցական պատասխանատուութիւններու իրագործման մէջ:

1903-ին Մոսկուայէն կ՛անցնի Թիֆլիս` Երկիր անցնելու որոշումով: Այդ օրերուն հայ յեղափոխականները երկու հնոցներ ունէին` Սասուն եւ Պաթում, Ռուբէն կը նախընտրէ Սասունը: Իր առաջին գործունէութեան փորձառական դաշտը եղաւ Կարսը` Արամի շունչին տակ, որ այդ օրերուն Կարսի կեդրոնական դէմքն էր, Ռուբէն ազդուեցաւ անոր յեղափոխական գաղափարներէն:

1905-ին աւելի փորձուած ու յեղափոխութեան հնոցին մէջ դարբնուած` Ռուբէնը կը մեկնի Վան, ուր Իշխանին հետ կը զբաղի Լեռնապարի շրջանի կազմակերպութեամբ: Արամը կ՛անցնի Վան, իսկ Ռուբէնը Վարդան Շահպազի մօտ` լեռները, այնտեղ սորվելու ֆետայական կեանք:

Ռուբէնի յեղափոխական կեանքը կամաւոր նահատակութիւն էր, ան կը գործէր սուրբ գաղափարի համար, նախընտրեց անցնիլ Սասուն ու Տարօն եւ իր մասնակցութիւնը բերել իր հարազատ ժողովուրդի պայքարին: Տարօնի մէջ ան կ՛ըլլայ յեղափոխական գործունէութեան ղեկավար: Գէորգ Չաւուշին հետ անցնելով շրջանի մարտական ուժերուն գլուխը` կը վերակազմէ ֆետայական շարժումը, կը մասնակցի բազմաթիւ հերոսական կռիւներու, որոնց գլխաւորներէն է Սուլուխի կռիւը:

1907-1908 թուականներուն բազմիցս բանակցած է քիւրտ զինեալներու հետ: Առաջնորդուելով ՀՅԴ Դ. Ընդհանուր ժողովի որոշումներով` ան կարճ ժամանակի մէջ Տարօնը դատարկած է ֆետայիներէ` զանոնք ուղարկելով Կովկաս:

1908-ին կը հռչակուի օսմանեան սահմանադրութիւնը, եւ կը դադրի յեղափոխական գործունէութիւնը: Սակայն Ռուբէն համոզուած էր, որ Թուրքիոյ կառավարութեան պէտք չէ վստահիլ եւ պէտք է զբաղիլ կուսակցական-կազմակերպական գործունէութեամբ:

1909-ին Ռուբէն կ՛անցնի Վառնա եւ կը մասնակցի ՀՅ Դաշնակցութեան Է. Ընդհանուր ժողովին: Ան իր ուսումը շարունակելու համար կը մեկնի Ժընեւ` քիմիաբանութիւն ուսանելու համար եւ կը մնայ մինչեւ 1913: Նոյն թուականին կուսակցութեան հրահանգով, անաւարտ ձգելով ուսումը,  կը վերադառնայ Տարօն եւ կ՛անցնի կազմակերպական աշխատանքի: Ռուբէն ընդհանուր պատասխանատուն էր Դուրան-Բարձրաւանդակի եւ Տարօն աշխարհի ՀՅԴաշնակցութեան:

1914-ին կը պայթի Ա. Աշխարհամարտը, որուն կը յաջորդէ 1915-ին Հայոց ցեղասպանութիւնը: Տարօնի ժողովուրդը զոհ չդառնալու համար, Ռուբէնի գլխաւորութեամբ, կը դիմէ ինքնապաշտպանութեան: Սոյն հերոսամարտը կը տեւէ եօթը ամիս, որմէ ետք Ռուբէն կ՛անցնի Կովկաս:

1917-ին տեղի կ՛ունենայ Ռուսիոյ յեղափոխութիւնը: Կը կազմուի Անդրկովկասի կառավարման համար Սէյմը: Ռուբէն եւս կը մասնակցի Սէյմի աշխատանքներուն եւ կ՛անդամակցի Հայոց ազգային խորհուրդին, ան մեծապէս աջակցած է փախստականներու տեղափոխման ու աջակցութեան գործին:

1918-ին, Հայաստանի Հանրապետութեան հռչակումէն ետք, Ռուբէն կ՛ընտրուի Հայաստանի խորհրդարանի անդամ: 5 մայիս 1920-էն մինչեւ 24 նոյեմբեր եղած է ռազմական նախարար, աշխուժ մասնակցութիւն ունեցած է 1919-1920 թուականներուն թուրք-թաթարական խռովութիւններու եւ 1920-ին պոլշեւիկեան մայիսեան խռովութեան ճնշման գործին մէջ: Այս պաշտօնին հետ մէկտեղ ան նաեւ տարբեր ժամանակահատուածներուն իրականացուցած է ներքին գործերու նախարարի պաշտօնակատարի լիազօրութիւնները:

1920-ին Ռուբէն կը մեկնի Բաշ Գեառնի` այնտեղ գտնուող հայդուկներուն զգաստութեան հրաւիրելու, որպէսզի չենթարկուին պոլշեւիկեան լուծին: Հոնկէ կ՛անցնի Սիւնիք ու կը ստանձնէ նախագահութիւնը ինքնավար Սիւնիքի կառավարութեան:

Հայաստանի Հանրապետութեան անկումէն ետք Ռուբէն կ՛անցնի Իրան, ապա` Ֆրանսա, Լիբանան, Սուրիա, Եգիպտոս:

Երեսուն տարի յաջորդաբար Ռուբէն եղած է Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան Բիւրոյի անդամ: Ռուբէն, միջազգային դիւանագիտական ընկալման առումով, կատարեալ մասնագէտ էր նաեւ միջինարեւելեան շրջանի քաղաքական հարցերուն:

Վտարանդի կեանք վարելով սփիւռքահայ տարբեր համայնքներու մէջ` Ռուբէն միշտ հաւատարիմ կը մնայ ՀՅ Դաշնակցութեան գաղափարներուն ու ամբողջ կեանքը կը նուիրէ ազատագրական ու յեղափոխական գործերուն: Ան 1948-ին վերադառնալով Ֆրանսա` կը մահանայ 27 նոյեմբեր 1951-ին:

Յակոբ Տէր Յակոբեան

Յակոբ Տէր Յակոբեան.- պետական գործիչ, Հայաստանի Հանրապետութեան խորհրդարանի աւագ քարտուղար, հասարակական գործիչ, գրող, ՀՅԴ կուսակցութեան անդամ:

Ծնած է 1881-ին, Գողթան գաւառի վերին Ազա գիւղը: Կրթութիւնը ստացած է ծննդավայրի եւ ապա Էջմիածնի Գէորգեան ճեմարանին մէջ:

Ճեմարանի ուսումը աւարտելէ ետք նուիրուած է ուսուցչական ասպարէզին` միաժամանակ ստանձնելով ազգային եւ կուսակցական պատասխանատու պարտականութիւններ` Կովկասի եւ Իրանի մէջ:

1916-1917 թուականներուն պաշտօնավարած է Սալմաստի մէջ:

Ռուսիոյ Փետրուարեան յեղափոխութենէն ետք 1917-ին, վերադառնալով Կովկաս, Յակոբը կը լծուի կուսակցական, կրթական եւ պետական-հասարակական աշխատանքներու` մասնակցելով Երեւանի, Ալեքսանդրապոլի (Գիւմրի) ու Անդրկովկասի գիւղացիական համագումարներուն եւ Հայաստանի մէջ տեղի ունեցած հետագայ բոլոր շարժումներուն:

Կ՛ընտրուի Երեւանի ՀՅԴ Կեդրոնական կոմիտէի եւ Հայոց ազգային խորհուրդի անդամ, միաժամանակ կ՛աշխատի համագործակցական (կօօպերատիւ) շարժման մէջ` ժողովրդականացնելով եւ տարածելով այդ շարժումը իր գրութիւններով եւ գործնական մասնակցութեամբ:

Յակոբ Տէր Յակոբեանը կ՛ընտրուի Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան անդրանիկ խորհրդարանի անդամ եւ իբրեւ առաջին քարտուղար, 5 օգոստոս 1919-էն մինչեւ 2 դեկտեմբեր 1920,  ձեռնահասութեամբ կը կատարէ այդ աշխատանքը:

Հայաստանի բռնագրաւման օրերուն Յակոբը կը մնայ Երեւան` բախտը կապելով ժողովուրդի ճակատագրին: Շուտով ան կրկին աշխատանքի կը լծուի` որպէս Փետրուարեան ապստամբութեան առաջնորդներէն մէկը եւ 18 փետրուարին ապստամբ ուժերու հետ Կոտայքէն Երեւան կ՛իջնէ:

Փրկութեան կոմիտէի կառավարութեան մէջ կը ստանձնէ պարէնաւորման նախարարի պաշտօնը, սակայն ամբողջ ժամանակ կը գտնուի Ղամարլուի ճակատը` իբրեւ հսկող ու ղեկավարող եւ թեւ ու թիկունք` կռուող ժողովրդային ուժերուն:

Փակուելով Հայաստանի առաջին անկախ հանրապետութեան պատմութեան էջը, ժողովրդային ուժերը` հետապնդուած Կարմիր բանակէն, կ՛անցնին Պարսկաստան: Յակոբ Տէր Յակոբեանը Արաքսը անցնողներուն վերջինը եղած է:

Թաւրիզի մէջ մեծ դեր կատարած է` իբրեւ Հայաստանի վերջին կառավարութեան ներկայացուցիչ:

Յակոբը կրկին ընտրած է ուսուցչութեան ասպարէզը եւ երկար տարիներ ղեկավարած է տարրական եւ միջնակարգ դպրոցներ` Իրանի քանի մը քաղաքներու մէջ:

1946-էն մինչեւ 1950 ստանձնած է Պաղտատի ազգային դպրոցներու տեսուչի պաշտօնը, ապա ստիպուած եղած է վերադառնալ Թեհրան:

Աշխատակցած է` «Յուսաբեր»-ին, զոյգ «Հայրենիք»-ներուն, «Վէմ»-ին, «Այգ»-ին, «Ալիք»-ին, «Նաւասարդ»-ին եւ «Լոյս»-ին եւ այլ թերթերու ու պարբերականներու` Յ. Իրազեկ գրական անունով:

Յակոբ Տէր Յակոբեանը 19 յունիս 1953-ին սրտի կաթուածով յանկարծամահ եղած է:

Մամիկոն Տէր Սարգսեան

Մամիկոն Տէր Սարգսեան.- Ծնած է 1897-ին, Ելիզավետպոլ (Գանձակ) նահանգի Էրքեջ գիւղը:

Զինուորական ծառայութեան անցած է 1914-ին, եղած է ցարական բանակի անձնակազմի պատասխանատու սպայ: 1918-ին եղած է 6-րդ հրաձգային գունդի 4-րդ վաշտի հրամանատար, աւագ սպայ (պոդպորուչիկ),

1918-ին, երբ թուրքերը յարձակած են Օրգովի եւ Իգտիրի հայկական զօրանոցներուն վրայ: Այդ տարածաշրջանը ուղարկուած էր 6-րդ գունդի գումարտակ մը` մասնակցելու շրջանի կայունացման: 20 մայիսին լուր կը ստանան, որ թուրքերը գրաւած են Ալեքսանդրապոլը (այժմ` Գիւմրի): Ստացած են նահանջելու հրաման: Հասած են Մարկարա, այնտեղէն ալ` Էջմիածին:

Մասնակցած է խորհրդային կարգերու հաստատման, շարունակած է ծառայել բանակին մէջ` իբրեւ անձնակազմի պատասխանատու սպայ: Խորհրդայնացումէն ետք, որպէս հին սպայ, աքսորուած է Ռեազան, այնուհետեւ համաներումի արժանացած է եւ վերադարձած` Երեւան: 17 տարի ծառայած է հայկական զօրամիաւորումին մէջ: Եղած է գլխաւոր հաշուապահ, 1937-ին բռնադատումներու ենթարկուած է: 3 դեկտեմբեր 1937-ին ՆԿՎԴ-ի (Ներքին գործերու ժողովրդական կոմիսարիատ) կողմէ ձերբակալուած է: 5 դեկտեմբեր 1937-ին եռեակի կողմէ 10 տարի ժամկէտով աքսորուած է Գորկիի երկաթագիծի Սուխոպեզվոտնի կայարան-աքսորավայրը: Արձակուած է 23 հոկտեմբեր 1947-ին: Այդ ժամանակէն մինչեւ 2 փետրուար 1949 աշխատած է Կոտայքի շրջանի Քանաքեռ աւանի գործարանին մէջ: 3 փետրուար 1949-էն մինչեւ 7 յունիս աշխատած է Կիրովականի հագուստեղէնի գործարանին մէջ: 17 օգոստոս 1949-էն մինչեւ 1 մարտ 1950 Սեւանի մէջ գրասենեակային աշխատանք վարած է: 22 ապրիլ 1955-ին վերանայած են անոր գործը եւ ՀՍՍՀ Գերագոյն դատարանի խորհուրդին կողմէ արդարացուած է` դատին մէջ մեղադրանքներ չգտնուելուն պատճառով:

Մամիկոն Տէր Սարգսեանը մահացած է 1976-ին:

Յովհաննէս Տէվէճեան

Հասարակական-քաղաքական գործիչ, գրող, լրագրող, մանկավարժ, ՀՅԴ կուսակցութեան անդամ:

Յովհաննէս Տէվէճեան (Արմէն Սեւան) ծնած է Մաշկերտ (Արաբկիր), 1892 յունուարին:

1907-1911 տարիներուն երկրորդական ուսումը ստացած է մանկավարժ Ռէթէոս Պէրպէրեանի Կ. Պոլսոյ մէջ հիմնած Պէրպէրեան վարժարանին մէջ:

1911-1914 տարիներուն հետեւած է Կ. Պոլսոյ Իրաւաբանութեան պետական համալսարանի դասընթացներուն:

Երբ 1914-ին կը պայթի Ա. Համաշխարհային պատերազմը, խուսափելու համար թուրք բանակին մէջ զինուորագրուելէ, կ՛անցնի Պուլկարիա եւ անոր հայաշատ Փլովտիւ քաղաքը կը հաստատուի եւ կը զբաղի ուսուցչութեամբ:

1918-ին, Հայաստանի անկախութենէն ետք, կը հաստատուի Երեւան եւ մինչեւ Հայաստանի խորհրդայնացումը` կը ստանձնէ Հայաստանի Հանրապետութեան խորհրդարանի քարտուղարի պաշտօնը:

Հայաստանի խորհրդայնացումէն (2 դեկտեմբեր 1920) ետք, 18 փետրուար 1921-ին, ի հետեւումն ապստամբութեան հետեւանքով կազմուած Փրկութեան կոմիտէի քարտուղարի պաշտօնը կը ստանձնէ, եղած է Լեռնահայաստանի Հանրապետութեան արդարադատութեան եւ կրթութեան նախարար: Այնուհետեւ, 1922-ին ողջ մնացած իր գաղափարակից ընկերներուն հետ կ՛անցնի արտասահման եւ կը վերադառնայ Պուլկարիա:

Բ. Համաշխարհային պատերազմի (1939-1945) վերջաւորութեան, երբ խորհրդային բանակը կը ներխուժէ Պուլկարիա եւ Ռումանիա, Յովհաննէս Տէվէճեանը, իր գաղափարակից ընկերներուն նման, կը ձերբակալուի եւ կը քշուի Խորհրդային Միութեան աքսորավայրերը: Յ. Տէվէճեանն ու Նժդեհը եղած են գաղափարական ընկերներ, յետոյ յայտնուած են նոյն բանտախցիկը, միասին ճաշակած են խորհրդային վարչակարգի, յատկապէս` ստալինեան բռնատիրութեան շրջանի դառնութիւնները: Եւ երբ 1953-ին կը մեռնի Ստալինը, քաղաքական բանտարկեալներէն ողջ մնացածները 1955-ին ներման կ՛արժանանան եւ կ՛ուղարկուին իրենց բնակավայրերը:

Յովհաննէս Տէվէճեանը տեղեկանալով, որ 1948-ին իր ընտանիքի անդամներ գաղթած են Հարաւային Ամերիկա եւ հաստատուած` Արժանթին, 1956-ին կը մեկնի հոն, կը միանայ անոնց, ուր եւ կ՛ապրի ու կը ստեղծագործէ Արմէն Սեւան ծածկանունով:

Տէվէճեանը խմբագրած է քանի մը թերթեր Սոֆիայի մէջ` «Հայաստան» (1918) եւ «Արաքս» (1925-1934), Պուքրէշի մէջ` «Արազ» շաբաթաթերթը` Յակոբ Սիրունիի հետ, եւ այլն, բանտէն ազատելէ ետք Պուէնոս Այրեսի մէջ` «Արմենիա» օրաթերթը:

Յովհաննէս Տէվէճեանը, մահացած է 1976 մայիսին, Պուէնոս Այրես:

(Շար. 21)