ՆԱԶԵԼԻ ԱՒԱԳԵԱՆ
Դիւրին չէ քանի մը տողերու մէջ ամփոփել բազմաշնորհ հայուն` Նիկոլ Աղբալեանի բեղուն վաստակը: Կարելի չէ հպանցիկ ակնարկով մը թուել Աղբալեան մարդուն ազգանուէր ծառայութիւնները կամ անդրադառնալ անոր տաղանդին, որովհետեւ Նիկոլ Աղբալեան իր ժամանակներուն ապրած եւ գործած եզակի երեւոյթներէն մըն էր:
Թիֆլիսի մէջ հասակ առած, Ներսիսեան վարժարան յաճախած, ապա հայրենիք անցնելով` Էջմիածինի Գէորգեան ճեմարանի շրջանաւարտ դարձած հայ մըն էր ան: Հետագային ուսման կատարելագործման համար ան հետեւած էր նաեւ Մոսկուայի, Փարիզի եւ Լոզանի համալսարաններուն կարգ մը դասընթացքներուն: 20-րդ դարու հանրածանօթ կրթօճախներ, որոնցմէ շրջանաւարտ երիտասարդները անպայմանօրէն իրենց հետքը պիտի ձգէին իրենց ապրած միջավայրին վրայ: Դեռ աւելի՛ն, անոնք պիտի դառնային այդ օրերու մեր ղեկավարներն ու առաջնորդները:
Այդպէս ալ եղաւ Նիկոլ Աղբալեան: Բազմակողմանի շնորհներով օժտուած հայու իւրայատուկ տիպար մըն էր ան: Իր համակ կեանքին ընթացքին ան գործեց իր ազգին համար ու նուիրուեցաւ հայրենիքի ծառայութեան:
Անոր ծննդեան 150-ամեակը առիթ մըն է մեզի` լուսարձակի տակ առնելու բազմաշնորհ մարդուն, հայութեամբ եւ հայրենիքով տառապող հայորդիին, օրինակելի դաշնակցականին կեանքին կարեւորագոյն հանգրուաններն ու անոր նկարագիրը յատկանշող առանձնայատկութիւնները:
Կրթական մշակ Աղբալեան մարդը, որուն համար առաջնահերթութիւն էր հայ լեզուին պահպանումն ու դասաւանդումը: Իր կեանքի սկիզբը եւ վերջին տարիներուն ան վարեց ուսուցիչի եւ տնօրէնի պաշտօններ` դասաւանդելով հայ գրականութիւն ու պատմութիւն:
Գրականագէտ Նիկոլ Աղբալեանը, որ իրեն ժամանակակից մտաւորականութեան հետ կազմակերպեց բազմաթիւ հանդիպումներ եւ այդ շրջանի հոգեմտաւոր շարժումին առաջնորդը հանդիսացաւ:
Ազգային կեանքով տագնապող հայը, որուն համար խիստ կարեւոր էր ցեղասպանութենէն ճողոպրած տարագիրներուն հայրենիքի մէջ հաստատուիլը: Աղբալեան ամէն գնով լծուեցաւ անոնց պատսպարման գործին:
Հայ մշակոյթով եւ արուեստով սնանած հայու տիպարը, որ ջատագովը հանդիսացաւ հայ մշակոյթի եւ արուեստի պահպանումին: Տեղին է յիշել, թէ ան Համազգային հայ կրթական ու մշակութային միութեան հիմնադիր անդամներէն մէկը հանդիսացաւ հետագային, ինչպէս նաեւ Լեւոն Շանթի հետ հիմնեց Համազգայինի Նշան Փալանճեան ճեմարանը:
Քաղաքական դէմքը, որ 1919-ին ընտրուեցաւ Հայաստանի խորհրդարանի անդամ` նշանակուելով լուսաւորութեան եւ արուեստի նախարար:
Ի վերջոյ, հաւատաւոր դաշնակցականը, որ կը հաւատար Դաշնակցութեան ծրագիր- կանոնագիրին եւ կը գործէր դաշնակցական գործիչի հաստատ կամքով ու առանց փոխադարձ ակնկալութիւններու: Ուրոյն նկարագիրի տէր դաշնակցականը, որ մասնակցած էր ՀՅԴ ընդհանուր ժողովներուն եւ մեծ ներդրում ունեցած` հայ կամաւորական գունդերու կազմակերպումին: Աւելի՛ն. ան մեծ ներդրում ունեցած էր Հայաստանի անկախութեան Յայտարարութեան բանաձեւումին մէջ:
Հայաստանի խորհրդայնացումէն ետք ձերբակալուած, բանտարկուած, ապա արտասահման տարագրուած անձնուէր դաշնակցականի եզակի կերպարին համար Հայաստանի հայացումը ամէն բանէ վեր էր: Անոր համար ազգային նկարագիրի, արժէքներու եւ մարդկային որակի ապահովումը երաշխիքներ էին Հայաստանի հայացումին:
Նիկոլ Աղբալեան իր կեանքով եւ գործով նպաստեց հայ անհատին հոգեմտաւոր զարգացման: Գործեց հայ ժողովուրդի պատմութեան կարեւորագոյն օրրաններուն` Հայաստանի, Թիֆլիսի, Եգիպտոսի թէ Լիբանանի մէջ: Մեր պատմութեան անկիւնադարձային փուլերուն ան մնաց միշտ պատնէշի վրայ եւ ազգայինը անհատականէն վեր գերադասող անձնուէր եւ աշխուժ առաջնորդ մը հանդիսացաւ:
