50 տարի առաջ` 1975 թուականի հոկտեմբերի 22-ին, հայ ահաբեկիչները Վիեննայում գնդակահարեցին Թուրքիայի դեսպան Հուսէյն Տենիզ Թունելճիլին, իսկ երկու օր անց` հոկտեմբերի 24-ին, նոյն ճակատագրին արժանացաւ Ֆրանսայում Թուրքիայի դեսպան Իսմայիլ Էրեզը:
Աշխարհը ցնցած, կայծակնային արագութեամբ եւ ժամացոյցի ճշգրտութեամբ իրագործուած ահաբակչական այս գործողութիւնների պատասխանատուութիւնը ստանձնեց մինչ այդ անյայտ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ԱՐԴԱՐՈՒԹԵԱՆ ՄԱՐՏԻԿՆԵՐ (ՀՑԱՄ) զինուած ընդյատակեայ կազմակերպութիւնը` ազդարարելով Հայ դատի ուժական պայքարի մեկնարկը:
«ՄԵՆՔ ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴԻ ԶԱՒԱԿՆԵՐՆ ԵՆՔ: ԳՈՐԾՈՒՄ ԵՆՔ ՅԱՆՈՒՆ ԱՐԴԱՐՈՒԹԵԱՆ: ԹՈՒՐՔԻԱՅԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐԻ ԴԷՄ ՈՒՂՂՒԱԾ ՄԵՐ ՔԱՅԼԸ ԱՇԽԱՐՀԻ ԲՈԼՈՐ ՄԵԾ ՈՒ ՓՈՔՐ ՊԵՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐԻՆ ՊԷՏՔ Է ՅԻՇԵՑՆԻ, ՈՐ ՀԱՅՈՑ ՄՈՌՑՈՒԱԾ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԻՒՆԸ ԴԵՌԵՒՍ ԱՆՊԱՏԻԺ Է ՄՆԱՑԵԼ», ասուած էր ՀՑԱՄ հրապարակած հաղորդագրութեան մէջ, որտեղ պահանջւում էր Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչումն ու դատապարտումը եւ Հայկական հարցի ամբողջական եւ արդարացի լուծումը: Յայտարարութիւնն ընդգծում էր, որ Հայ դատի լուծմանն ուղղուած խաղաղ միջոցներն ու նախաձեռնութիւնները հանդիպել են միջազգային հանրութեան անտարբերութեան ու լռութեան պատին եւ, այլեւս, սպառել են իրենց: Ուստի, ստեղծուած իրավիճակը յուշում է, որ լռութեան պատը ճեղքելու միակ միջոցը ուժական պայքարի անցնելն է. «ՄԵՐ ԱՐԴԱՐ ԴԱՏԻ ՀԵՏԱՊՆԴՄԱՆ ՄԻԱԿ ՄԻՋՈՑԸ ԶԻՆԵԱԼ ՊԱՅՔԱՐՆ Է»:
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ԱՐԴԱՐՈՒԹԵԱՆ ՄԱՐՏԻԿՆԵՐՆ ու նրա գործի շարունակողը համարուող ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԲԱՆԱԿԸ 1970-80-ական թուականներին իրականացրած իրենց գործողութիւններով կարողացան Հայ դատը եւ Հայոց ցեղասպանութեան հարցը վերադարձնել միջազգային քաղաքական օրակարգ: Նրանց թիրախային գործողութիւններն` ուղղուած հիմնականում թուրք բարձրաստիճան դիւանագէտների դէմ, ստիպեցին միջազգային հանրութեանը ուշադրութիւն դարձնել մի պատմական անարդարութեան, որը տասնամեակներով մնում էր անտեսուած եւ ժխտուած: Միջազգային մամուլում սկսուեց աւելի յաճախ ու բաց խօսուել Հայ դատի եւ Հայոց ցեղասպանութեան մասին` որպէս լուծում չգտած քաղաքական ու մարդկային հիմնախնդրի, այլ` ոչ թէ պարզապէս պատմական ինչ-որ ցաւալի փաստի:
Հայ դատի զինեալ բազուկի գործունէութիւնը նաեւ նպաստեց սփիւռքի քաղաքական ու գաղափարական զարթօնքին: Արդարութեան մարտիկներն ու Յեղափոխական բանակի նուիրեալները ներշնչման իւրովի աղբիւր դարձան սփիւռքահայ երիտասարդութեան համար, որոնց շրջանում ձեւաւորուեց նոր ինքնագիտակցութիւն` հիմնուած պատմական յիշողութեան, արդարութեան պահանջի, ազգային արժանապատուութեան եւ, մանաւորապէս, գաղափարական ու քաղաքական գիտացուած եւ նպատակային պայքարի առանցքների շուրջ: Դրանով որոշակիօրէն ամրապնդուեց Հայ դատի գաղափարական հէնքը, եւ պայքարը դուրս եկաւ մինչ այդ բացառապէս դիւանագիտական կամ ակադեմական շրջանակներից` վերածուելով միջազգային հանրային ուշադրութեան արժանացող շարժման:
Նրանց թիրախային գործողութիւնները միջազգային հանրութեան կողմից հիմնականում ընկալւում էին ոչ թէ որպէս աննպատակ բռնութան աքթեր, այլ` որպէս քաղաքական ճնշման ձեւ, որն ուղղուած էր միջազգային անտարբերութեան դիմակայմանը: Մասնաւորապէս արժեւորւում է այն հանգամանքը, որ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ԱՐԴԱՐՈՒԹԵԱՆ ՄԱՐՏԻԿՆԵՐԻ եւ ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԲԱՆԱԿԻ թիրախները հիմնականում Թուրքիայի պետական ներկայացուցիչներ էին, իսկ քաղաքացիական զոհերի հնարաւորինս բացառումը վկայում էր նպատակների յստակութեան ու գործողութիւնների որոշ վերահսկելիութեան մասին:
Թուրքիայի դիւանագիտական համակարգը, որը մինչ այդ յաջողութեամբ վարում էր ժխտողական քաղաքականութիւն, ստիպուած եղաւ աւելի բացայայտ արձագանգել միջազգային հարթակներում` դրանով յաճախ բացայայտելով իր հակասութիւնները` գործնականում խթանելով Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման հարցի քննարկումներին տարբեր երկրներում: Այս ամէնի արդիւնքում հայ ժողովրդի ձայնը, որ տասնամեակներ շարունակ մնացել էր չլսուած եւ անտեսուած, վերջապէս հասաւ միջազգային լսարանին` նրան ստիպելով կիրառել գործնական քայլեր` ուղղուած Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչմանն ու դատապարտմանը:
Յանուն Հայ դատի զինեալ պայքարի պատմութիւնը եւ ընթացքը քննարկելիս անհրաժեշտ է յատկապէս ուշադրութիւն դարձնել այն կարեւոր հանգամանքին, որ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ԱՐԴԱՐՈՒԹԵԱՆ ՄԱՐՏԻԿՆԵՐԻ եւ ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԲԱՆԱԿԻ գործունէութիւնը ունէր գաղափարախօսական յստակ եւ ամուր հէնք եւ խոր արմատներ, որոնք ձգւում էին մինչեւ հայկական յեղափոխութեան ակունքները:
Նրանք հայկական յեղափոխութեան քրմապետի, Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան գաղափարական հօր` Քրիստափոր Միքայէլեանի վարդապետութեան անմիջական կրողներն էին, որոնք գիտակցում էին, որ ոչ միայն խօսքով, այլեւ գործով պէտք է մարմնաւորել անսակարկ անձնուիրումը` Հայաստանի եւ հայ ժողովրդի ամբողջական ազատագրութեան պայքարին:
Իւրացնելով Քրիստափոր Միքայէլեանի «հայկական յեղափոխութեան» յստակ սահմանումը` «ՀԱՅ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ՇԱՐԺՈՒՄԸ ՈՉ ԱՅԼ ԻՆՉ Է, ԵԹԷ ՈՉ ՆՈՅՆՊԷՍ ՄԻ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ ԲՆԱԿԱՆ ՀԵՏԵՒԱՆՔ ՄԻԵՒՆՈՅՆ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՈՒ ՊԱՏՄԱ-ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԻ», նրանք անցան գործի` գիտակցելով, որ «բաղձանքները չեն, որ ընթացք են տալիս կեանքին», եւ որ` «առաջին բողբոջները ձգելուն պէս» չեն հասունանում, անհրաժեշտ են` անկոտրում կամք, նպտակասլացութիւն եւ ՅԱՐԱՏԵՒ ԿՌԻՒ, որը «շատ բան կարող է խոստանալ մեզ». «ՅԱՐԱՏԵՒ ԿՌԻՒ,- ԱՀԱ ԹԷ ՈՒՐ Է ՄԵՐ ՓՐԿՈՒԹԵԱՆ ԲԱՆԱԼԻՆ… ՉՇԵՂՈՒԵՆՔ ԱՅԴ ՄԻԱԿ ՃԱՆԱՊԱՐՀԻՑ, ՈՐ ՍՓՌՈՒԱԾ Է ՅՈՒՍԱՏՈՒ ԱՊԱԳԱՅԻ ԳՐԱՒԻՉ ԾԱՂԻԿՆԵՐՈՎ…»:
Նրանք իրենց գործով եկան փաստելու, որ ի զուր եւ ապարդիւն են «լռութեան», «խոհեմութեան», «բարեմիտ հպատակութեան» եւ «յարմարուելու» մասին հնչող կրաւորական եւ երկչոտ բոլոր պատգամները, որ` «քաղաքակիրթ աշխարհին» հասու է միայն ուժի ձայնը, որ` «ԿԱՆ ՐՈՊԷՆԵՐ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴՆԵՐԻ ԿԵԱՆՔՈՒՄ, ԵՐԲ ԿԱՐԵԼԻ Է ՀԱՇՏՈՒԵԼ ԱՄԷՆ ԲԱՆԻ ՀԵՏ, ԲԱՅՑ` ՈՉ ԼՌՈՒԹԵԱՆ… ԼՌՈՒԹԻՒՆ` ՊԻՏԻ ՆՇԱՆԱԿԷՐ ՄԻԱՅՆ ԵՒ ՄԻԱՅՆ ԱՄԲՈՂՋ ԱԶԳԻ ԿԱՏԱՐԵԱԼ ԲԱՐՈՅԱԿԱՆ ԱՆԿՈՒՄԸ ԵՒ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԳԱՂԱՓԱՐՆԵՐԻ, ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ՇԱՐԺՄԱՆ ԿԱՏԱՐԵԱԼ ՍՆԱՆԿՈՒԹԻՒՆԸ», եւ որ` «ՈՉ ՄԻ ԲՌՆՈՒԹԻՒՆ, ՈՉ ՄԻ ՀԱԼԱԾԱՆՔ, ՈՉ ՄԻ ՍԱՀՄԱՆ ՉԻ ԿԱՐՈՂ ԲԱԺԱՆԵԼ ՄԻ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ, ԵԹԷ ՆԱ, ՏՈԳՈՐՈՒԱԾ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՇԱՀԵՐԻ ԳԻՏԱԿՑՈՒԹԵԱՄԲ, ՈՒՆԻ ՆԱԵՒ ԿՌՈՒԵԼՈՒ ԱՆՍԱՀՄԱՆ ՎՃՌԱԿԱՄՈՒԹԻՒՆ… ՄԷԿ ՆՊԱՏԱԿ, ՄԷԿ ԱՄԲՈՂՋՈՒԹԻՒՆ` ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ԱՆՀԱՇՏ ԿՌՈՒԻ ՀԱՄԱՐ…»:
Եւ այսօր, հինգ տասնամեակի հեռաւորութիւնից, երբ թշնամու ծաւալապաշտական նկրտումները վերստին բորբոքուել եւ մոլեգնում են, երբ կորցրել ենք մեր հայրենիքի կարեւոր մի բեկորը` Արցախը, երբ պարտութեան ընկճախտը շարունակում է մաշել մեր ժողովրդի միտքն ու հոգին, իսկ տեղատուութիւնը յաճախ թւում է անշրջելի, երբ Հայաստանի հակազգային իշխանութիւնները փորձում են ամէն գնով մեր ժողովրդի մօտ փշրել պայքարի եւ դիմադրութեան ոգին` նրան ստիպելով յարմարուել առկայ պայմաններին եւ տրուել թշնամու քմահաճութեանը, առաւել քան երբեւէ մեզ անհրաժեշտ է մեր հոգիներում վերականգնել արդարութեան մարտիկների պայքարի ոգին եւ մեր մտքերում վերաթարմացնել ու վերաիմաստաւորել հայկական յեղափոխութեան վաղեմիութեան ժամկէտ չճանաչող գաղափարական անապակ սկզբունքները: Որովհետեւ երբ ժողովուրդը հրաժարւում է կռիւ տալ իր դատի եւ արդար իրաւունքների համար, ապա անխուսափելիօրէն յայտնուելու է թշնամու իրերայաջորդ զիջումների պահանջների առջեւ եւ այլեւս անկարող է լինելու դիմադրել:
Չմոռանանք Քրիստափոր Միքայէլեանի անժամանցելի պատգամը. «ՈՉ ՄԻ ԺՈՂՈՎՈՒՐԴ ՉԻ ԿԱՐՈՂ ԻՐ ԱՆՎԵՐՋ ՀԵԾԵԾԱՆՔՆԵՐՈՎ ԻՐԱԿԱՆ ՕԳՆՈՒԹԻՒՆ ՍՊԱՍԵԼ ԱՐՏԱՔԻՆ ԱՇԽԱՐՀԻՑ. ԿՌՈՒԻ ՈՐՈՏՈՒՄՆԵՐԸ, ՆՈՒԻՐԱԿԱՆ ԳԱՂԱՓԱՐՈՎ ՍՐԲԱԳՐՈՒԱԾ ՌԱԶՄԻ ԱՂԱՂԱԿՆԵՐՆ ԵՆ, ՈՐ ԱՐՏԱՅԱՅՏՈՒՄ ԵՆ ՆՐԱ ԿԵՆՍՈՒՆԱԿՈՒԹԻՒՆԸ, ՆՐԱ ՀՈԳԵԿԱՆ ԱՐԺԱՆԻՔՆԵՐԸ. ԴՐԱՆՔ ԵՆ, ՈՐ ՆԵՐՇՆՉՈՒՄ ԵՆ ՅԱՐԳԱՆՔ ԴԷՊԻ ՄԻ ԱԶԳ ԵՒ ԵՐԱՇԽԱՒՈՐՈՒՄ ԵՆ ՆՐԱ ՀԱՄԱՐ ԹԷ՛ ՀԱՄԱԿՐՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԹԷ՛ ԻՆՔՆՈՒՐՈՅՆ ԱՊՐԵԼՈՒ ԲԱՐՈՅԱԿԱՆ ԻՐԱՒՈՒՆՔ»:
