ԱՀԱՐՈՆ ՇԽՐՏԸՄԵԱՆ
Հայոց ցեղասպանութեան մթին օրերուն, երբ բնաջնջում կը սպառնար հայ ժողովուրդին, յուսոյ լոյս մը ճառագայթեց Մուսա Լերան կատարներուն վրայ: Մուսա Լերան հերոսամարտը հայ ազգային ազատագրական պայքարի փառապանծ էջերէն մէկն է:
Մուսա Լեռը կը գտնուի Կիլիկիոյ` Տաւրոսի Ամանոս լեռնաշղթայի հարաւարեւմտեան փէշերուն: Անոր լանջերուն սփռուած են Սուէտիոյ հայկական վեց գիւղերը: Գիւղախումբին աւելի քան վեց հազար բնակիչները կը զբաղէին հողագործութեամբ, անասնապահութեամբ եւ այլ արհեստներով:
19-րդ դարուն Հնչակեան կուսակցութիւնը, Վերակազմեալ հնչակեանները, իսկ 1900-ականներու սկզբնաւորութեան ՀՅ Դաշնակցութիւնը արագ տարծում գտան երիտասարդ մուսալեռցիներուն մէջ:
1915-ի գարնան երիտթուրքերը սկսան Արեւմտահայաստանի հայ բնակչութեան տեղահանութեան եւ բնաջնջումին:
Մուսա Լերան բնակչութիւնը անմաս չմնաց օսմանեան զօրահաւաքէն` թրքական բանակին տալով հայ կտրիճներ: Զինուորական ծառայութեան միջոցին անոնք տաժանելի չարչարանքներու ենթարկուեցան թուրք զինուորներուն կողմէ: Այդ բոլորը կը հանդուրժեն այն հաւատքով, որ իրենց ընտանիքները պիտի խնայուէին կոտորածէն: Հասնելով Հալէպ` անոնք ականատես կը դառնան հայ տարագիրներու տառապանքներուն: Մուսալեռցի զինուորներուն համար զարհուրելի էր տեսնել այդ վայրագութիւնները: Անոնցմէ քիչեր կը յաջողին վերադառնալ Մուսա Լեռ եւ ականատեսի աչքերով պատմել իրենց տեսածները:
Այդ օրերուն բռնագաղթէն իր ծննդավայրը` Մուսա Լեռ կը հասնի Զէյթունի աւետարանական եկեղեցւոյ քարոզիչ Տիգրան Անդրէասեանը (Ինքնապաշտպանութեան կեդրոնական մարմինի ղեկավարը): Ան զէյթունցիներուն կը պատմէ դժոխային կացութիւնը եւ կը յորդորէ չընդունիլ բռնագաղթի դաժան վերջնագիրը, միաւորուիլ եւ բարձրանալ Մուսա Լերան գագաթը, զէնքի դիմել եւ պատուով մահանալ: Անմիջապէս կը կազմուի ռազմական խորհուրդ:
28 յուլիս 1915-ին կը հասնի հեռանալու վերջնագիրը:
Այստեղ փակագիծ մը բանալով յայտնեմ, որ պատուելի Տիգրան Անդրէասեանի կողքին, Մուսա Լերան հերոսամարտը ունեցաւ իր փայլուն դէմքերը, ինչպէս` Մովսէս Տէր Գալուստեանը (Ինքնապաշտպանութեան մարմինի անդամ եւ ռազմական խորհուրդի ղեկավար), հերոս մարտիկներ` Յաբեթ Իսկենտերեանը, Եսայի Եաղուպեան, Պետրոս Տմլաքեան, Պետրոս Տուտագլեան եւ ուրիշներ:
Գիւղի քահանայ Աբրահամ Տէր Գալուստեանի բնակարանին մէջ տեղի կ՛ունենայ Մուսա Լերան վեց գիւղերուն ներկայացուցիչներուն հանդիպումը: Անոնք կ՛որոշեն դիմել ինքնապաշտպանութեան: Շուտով կը հասնի Անտիոքի կառավարիչին տեղահանութեան հրահանգը: Մուսա Լերան բնակչութիւնը կը սկսի բարձրանալ լեռ եւ պատրաստել պաշտպանութեան դիրքերը: Թուրքերը նենգաբար ներում կը խոստանան համակերպող հայերուն: Ոմանց համար փրկութիւնը միայն հպատակութեան մէջ էր: Անոնք ինկան թրքական թակարդը…
Այսպէս սկսաւ Մուսա Լերան, Սուէտիոյ ժողովուրդին քառասնօրեայ հերոսամարտը: Համեստ պաշարով, վեց հարիւր որսի զէնքերով, քանի մը հարիւր սովորական հրացաններով մուսալեռցիները դէմ դրին տասնապատիկ անգամ հզօր թրքական բանակին: Թշնամին երեք լուրջ յարձակումներ կը գործէ Մուսա Լերան վրայ: Երեք անգամ կը նահանջէ` հանդիպելով մուսալեռցիներու բացառիկ հերոսութեան: Թշնամին, աւելի մեծ ուժեր կեդրոնացնելով, քանիցս կը փորձէ գրաւել հայկական դիրքերը: Հայ մարտիկները դուրս կը շպրտեն թշնամին:
Երրորդ ճակատումէն ետք թշնամին կը համոզուի, որ միայն պաշարելով, սնունդի եւ ռազմամթերքի սակաւութեամբ պիտի փշրէ Մուսալեռցիներու դիմադրութիւնը: Մուսալեռցիք անսասան մնացին թրքական բանակին դէմ:
Անոնց փրկութեան միակ յոյսը Միջերկրական ծովն էր, որուն բացերուն կ՛երեւէին ֆրանսական ռազմանաւեր: Մուսա Լերան բարձր գագաթներուն վրայ անոնք երկու մեծ դրօշներ կանգնեցուցին, մէկուն վրայ ասեղնագործուած էր կարմիր խաչ, միւսին վրայ գրուած էր` «Քրիստոնեաները վտանգի մէջ են»:
Մուսալեռցիները դաշնակիցներու հետ հաղորդակցութեան մտնելու փորձեր կատարեցին: Անոնք աղերսագիր ղրկեցին Հալէպ եւ Իսկենտերունի շրջանը` այն ակնկալութեամբ, որ մարտանաւերու հանդիպելով կը յանձնեն աղերսագիրը:
Քաջարի մուսալեռցիները իրենց յոյսը դրած էին ծովէն ակնկալուած օգնութեան վրայ: 2 սեպտեմբերին ծովուն վրայ յայտնուեցաւ մարտանաւ մը: Մուսալեռցիները թափահարեցին սպիտակ դրօշներ, խարոյկներ վարեցին: Նաւը անտարբեր հեռացաւ… 5 սեպտեմբերին այլ մարտանաւ մը յայտնուեցաւ ծովուն վրայ եւ սկսաւ մօտենալ ափին, խարիսխ նետեց: Այդ ֆրանսական «Կիշէն» մարտանաւն էր:
Հերոսամարտին 41-րդ օրը, 13 սեպտեմբեր 1915-ին, ֆրանսական հինգ ռազմանաւեր 4058 հայ վերցնելով` նախ ուղղուեցան Կիպրոս: Վերջինս ի վիճակի չէր ընդունելու հայ տարագիրները: Ստիպուած` անոնք ուղղուեցան Եգիպտոսի Փոր Սայիտ նաւահանգիստը:
Մինչեւ Ա. Համաշխարհային պատերազմին աւարտը, մուսալեռցիները վրաններու տակ ապրեցան Փոր Սայիտի մէջ: Անոնցմէ շատեր մաս կազմեցին Հայկական լեգէոնին: Անոնց մեծ մասը 1919-ին վերադարձան իրենց հայրենի ոստանները, ուր մնացին մինչեւ 1939, երբ Անտիոքի հոգատարութիւնը ստանձնած Ֆրանսան այդ տարածքները յանձնեց թրքական իշխանութիւններուն:
Մուսալեռցիները զրկուեցան իրենց հայրենական օճախէն: Անոնց մեծ մասը հաստատուեցաւ Այնճար, Լիբանան:
Բ. Համաշխարհային պատերազմէն ետք, 1946- 1947, մուսալեռցիներէն եօթը հարիւր ընտանիք հայրենադարձուելով` հաստատուեցան Էջմիածինի եւ Հոկտեմբերեանի (այժմ` Արմաւիր) շրջանները: Մուսալեռցիներու հերոսական պայքարին նուիրուած է աւստրիացի հանրածանօթ գրող Ֆրանց Վերֆելի անմահանուն «Մուսա Լերան 40 օրերը» վէպը: Այս վէպը թարգմանուած է աւելի քան երեսուն լեզուներով: Երեւանէն էջմիածին տանող ճանապարհին կը խոյանայ Մուսա Լերան հերոսամարտին նուիրուած յուշարձան-կոթողը, ուր իւրաքանչիւր տարուան սեպտեմբեր ամսուան վերջին կիրակին աշխարհի տարբեր ափերէն կը համախմբուին մուսալեռցիներուն ժառանգորդները եւ կը նշեն հերոսամարտին օրը:
Մուսա Լերան հայկական գիւղերէն միայն Վագըֆի հայերը տակաւին կ՛ապրին իրենց ծննդավայրին մէջ` պահպանելով իրենց աւանդութիւնները:
Մուսա Լերան ինքնապաշտպանութիւնը, Սասնոյ, Վանի, Հաճնոյ, Այնթէպի հերոսամարտերուն նման` կը խորհրդանշէ ցեղասպանին դէմ դիմադրելու հայ ժողովուրդին ազգային նկարագիրին խոյանքը:
Մուսա Լերան հերոսամարտը ներշնչած է տարբեր ժողովուրդներ: Բ. Համաշխարհային պատերազմի ընթացքին իտալօ-գերմանական բանակներուն դէմ մարտնչող Սլովենիոյ ազատամարտիկները, պաշարուելով Ռոկ լերան բարձունքներուն վրայ, վճռած են` «Հայրենիքի համար կռուիլ այնպէս, ինչպէս կռուած են Մուսա Լերան հայերը»: Այդ օրերէն ի վեր Ռոկ լեռը կը կոչուի Սլովենիոյ Մուսա Լեռը:
Հերոսամարտը միաժամանակ նաեւ դիպուկ ապացոյց մըն է, որ հայ ժողովուրդին մէջ երբեք չէ մարած ինքնապաշտպանութեան ոգին: Այստեղ ո՛չ միայն սուրը կամ հրացանը խօսեցաւ, այլ` հայ ժողովուրդին միասնականութեան ուժը: Հետեւաբար Մուսա Լերան հերոսամարտը միայն ռազմական դէպք մը չէ, այլ քաղաքական ու բարոյական պատգամ մը` ուղղուած դարերուն:
Այսօր, իբրեւ ժառանգորդներ Մուսա Լերան հերոսներուն, պէտք է մենք մեզ հարց տանք` ունի՞նք արդեօք նոյն ոգին, երբ նոր վտանգներու դէմ յանդիման կը գտնուի մեր ժողովուրդը:
Հաւաքական կամքը եւ միասնութիւնը կրնան կասեցնել ամենադաժան թշնամին: Սերունդները` իբրեւ կեանքի դպրոց, պէտք է յիշեն եւ փոխանցեն Մուսա Լերան հերոսապատումը:
