Ֆայեզ Էլ Ղուսէյն. Հայասպանութեան Փաստագրող Ֆայեզ Էլ Ղուսէյնը Յայտնաբերող Երուանդ Տ. Գարաճեան

ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԻՍԿԱՀԱՏԵԱՆ

Տոքթ. (դեղագործ-քիմիաբան եւ դասախօս) Երուանդ Տիգրան Գարաճեան իր բարեկամ Լեւոն Ալթունեանի մօտ տեսած ըլլալով Ֆայեզ էլ Ղուսէյնի` «Հայաստանի ջարդերը»  խորագիրով արաբերէն գիրքին ֆրանսերէն թարգմանութիւնը (Les Massacres d՛Arménie),  առնելով զայն` կը կարդայ ու կը ծանօթանայ անոր բովանդակութեան: 1915-ին ծնած եւ Ցեղասպանութեան տարիներու դառն հոգեկան ճնշումը ապրած ըլլալով` հայկական ազգային հարցին նկատմամբ բուռն նախանձախնդիր դեղագործ Երուանդ Տիգրան Գարաճեան կ՛ըսէ. «Արաբ մը հայկական ջարդերու մասին… ասիկա մեծ նշանակութիւն ունի մեզի` հայերուս համար: Երբ «Հայաստանի ջարդերը» գիրքին ֆրանսերէն թարգմանութեան իրազեկ դարձայ,  այն ատեն մտադրեցի անպայման փնտռել անոր արաբերէն բնագիրը եւ գտնել հեղինակը` Ֆայեզ Էլ Ղուսէյնը անձամբ»:

Գիրքը լրիւ կարդալէ եւ ուսումնասիրելէ ետք տոքթ. Երուանդ Տիգրան Գարաճեան կ՛ըսէ. «Արդարեւ, գիրքին բովանդակութիւնը չափազանց շահեկան է: Ֆայեզ Էլ Ղուսէյն եղած է ականատես վկաներէն մէկը հայկական ջարդերուն եւ իր գիրքին մէջ տուած է անոնց նկարագրութիւնը, ըրած է դատումներ ու ճշդած` պատասխանատուութիւնը: Ան ջանացած է նոյնպէս, ինչ որ ամէնէն կարեւորն է իրեն համար, արդարացնել իսլամութիւնը` շեշտելով, որ իսլամ կրօնք չի թոյլատրեր սպանութիւններն ու թալանը, թէ` թուրքերը  իսլամական մոլեռանդութենէ մղուած չէ, որ կազմակերպեցին հայոց կոտորածները, այլ պարզապէս` ցեղային ատելութիւնէ ու նախանձի զգացումէ: Աւելցնենք, որ թուրքը ինքնին արդէն բարբարոս ժողովուրդ մըն է եւ անատակ` քաղաքակրթութեան»: Ֆայեզ Էլ Ղուսէյն կը նզովէ թուրքերը իսլամութեան անունով:

Ո՞վ է Ֆայեզ Էլ Ղուսէյն: Սուրիոյ Հաուրանի նահանգին Մեսմիյէ գիւղը ծնած, Էլ-Սալութ գերդաստանէն կրօնական շէյխի մը որդին է: Պոլսոյ Կայսերական դպրոցին մէջ իրաւաբանութիւն կ՛ուսանի եւ Դամասկոսի մէջ Սուրիոյ Կուսակալական զինուորական սպայակոյտի բաժանմունքին մէջ ուսումը կը կատարելագործէ: Խարբերդի նահանգին մէջ իբրեւ փոխգաւառապետ` կը պաշտօնավարէ երեքուկէս տարի, ապա կը վերադառնայ Դամասկոս: Համաշխարհային Ա. պատերազմին սկիզբը անոր կ՛առաջարկուի վերադառնալ Խարբերդի իր փոխգաւառապետի պաշտօնին, բայց ան կը մերժէ: Անգլիոյ եւ Ֆրանսայի հովանաւորած արաբական ազատագրական պայքարի կազմակերպութեան իբրեւ անդամ` կ՛ամբաստանուի թուրքերուն կողմէ ու ձերբակալուելով` կը բանտարկուի, ապա շղթայակապ կ՛աքսորուի Լիբանանի Ալէյ գիւղաքաղաքի քաղաքական յանցագործներու արգելարանը: Դատավարութենէն ետք թէեւ ան անպարտ կը հռչակուի, բայց անոր որեւէ պաշտօն չի տրուիր, որովհետեւ թուրքերը որոշում տուած էին ուսեալ եւ ազդեցիկ արաբները իշխանութենէն հեռու պահել: Ճեմալ փաշայի հրամանով Ֆայեզ Էլ Ղուսէյն Կարին (Էրզրում) կ՛աքսորուի, բայց տակաւին հոն չհասած` Տիգրանակերտի մէջ կ՛արգելափակուի: Այդ օրերուն ռուսերը Կարինի շատ մօտեցած էին: Առանց արդարացուցիչ պատճառի` ան քսաներկու օր բանտին մէջ կ՛անցընէ եւ ապա ազատ կ՛արձակուի: Ֆայեզ Էլ Ղուսէյն Տիգրանակերտի մէջ վեցուկէս ամիս կը մնայ, ականատես կը դառնայ ու հաւաստի աղբիւրներէ ալ կը տեղեկանայ հայոց դէմ ի գործ դրուած թրքական եւ քրտական վայրագութիւններուն: Բարձրաստիճան թուրք սպաներ, պետական պաշտօնեաներ եւ լրագրողներ անոր կը պատմեն հայոց կրած տառապանքներուն մասին:

Փրկուելու համար թուրքին ճիրաններէն եւ մոլեռանդութենէն, Ֆայեզ Էլ Ղուսէյն Տիգրանակերտէն փախուստ կու տայ եւ ի գին հազար տանջանքներու` կը հասնի Պասրա: Հոն է, որ ան կ՛որոշէ իր տեսածներն ու լսածները գրի առնել: Ապա դժուարութեամբ կ՛անցնի Հնդկաստանի Պոմպէյ քաղաքը (Այժմ` Մումպայ), 1 սեպտեմբեր 1916-ին: Պոմպէյի մէջ է, որ գրի կ՛առնէ Հայաստանի մէջ իր տեսածներն ու լսածները արաբերէն եւ կը հրատարակէ «Հայաստանի ջարդերը» աշխատութիւնը:

Ֆայեզ Էլ Ղուսէյն «Հայաստանի ջարդերը» խորագրեալ գիրքին մէջ «Ինչեր ապրեցայ» եւ «Խնդրանք` փրկագինի համար» վերնագրուած գլուխներու տակ կը նկարագրէ Արաբ Փունարի, Տիգրանակերտի եւ Եդեսիոյ հայոց տառապանքները, ինչպէս նաեւ կ՛անդրադառնայ Գրիգոր Զոհրապի մարտիրոսութեան: Ան գործուած վայրագութիւններու պատճառը կը վերագրէ թուրքերու` հայոց դէմ սնուցած նախանձին: Ան կ՛ըսէ. «Գրիգոր Զոհրապ պայծառամիտ եւ խելացի փաստաբան մըն էր եւ` օսմանեան խորհրդարանի անդամ, ինչպէս նաեւ` Վարդգէսը (Սէրէնկիւլեան – Յ. Ի.): Թուրքերը հայոց ունեցած քաղաքակրթութենէն շատ հեռու էին» (էջ 76, զանազան հեղինակներ, «Հարիւրամեակ Հայոց ցեղասպանութեան» (հիմնականօրէն` Ֆայեզ Էլ Ղուսէյնի եւ Եսթեր Թ. Մկրտիչեանի վկայութիւնները), հրատարակութիւն Հայոց ցեղասպանութեան հարիւրամեակի – մատենաշար 1, Թեհրան, 2012, փոքր չափի 110 էջ):

Կարեւոր է ընդգծել, որ հայրենի պատմաբան Արշակ Փոլատեան շեշտելով` ըսած է, թէ Ֆայեզ Էլ Ղուսէյն եղած է առաջինը, որ 1914-1918-ին տեղի ունեցած հայոց բազում կոտորածները «Ցեղասպանութիւն» կոչած է, արաբերէն` Իպատա:

Ֆայեզ Էլ Ղուսէյնի վերաբերեալ վերոյիշեալ տեղեկութիւնները եւ անոր գիրքին յայտնաբերումը կը պարտինք տոքթ. Երուանդ Գարաճեանին, որ իր յարատեւ պրպտումներով ու զոհողութիւններով գտած է հայասպանութեան փաստեր հայթայթող այս գիրքը` «Հայաստանի ջարդերը» խորագիրով եւ անոր հեղինակ Ֆայեզ Էլ Ղուսէյնը` Դամասկոսի մէջ:

Երուանդ Տիգրան Գարաճեան ծնած է Խարբերդ, 1915-ին: Օսմանեան իշխանութիւնները տարի մը առաջ հայրը` Տիգրանը, տարած էին իբր թէ օսմանեան բանակ, սակայն զայն հաւանաբար սպաննած էին հազարաւոր հայ անզէն զինուորներու հետ: Մայրը` Աղաւնին, որ Եփրատ քոլեճի շրջանաւարտ էր, իր երեք զաւակներով` Արշաւիր, Աստղիկ եւ Երուանդ, կեանքը մեծ դժուարութեամբ քարշ տուած է Խարբերդի մէջ` ցմրուր ճաշակելով օսմանցիներու կամայական բարբարոսական վարմունքը հայոց նկատմամբ: 1922-ին քեմալական վայրագ վերաբերմունքին պատճառով Աղաւնի եւ իր զաւակները տեղահանուած են Հալէպ, ուր փոքրիկն Երուանդը դրուած է որբանոց: 1923-ին Երուանդ կը տեղափոխուի Լիբանանի Անթիլիաս աւանը հիմնուած որբանոցը, ուր կը մնայ մինչեւ 1928, որբանոցին փակումը: Ան որբանոցին մէջ ճանչցուած էր «Բազէ» ծածկանունով, որ սորվելէ ետք գրել, կարդալ, թուաբանութիւն, հայերէն, ֆրանսերէն, նուագ, երաժշտութիւն, արուեստ, ինչպէս նաեւ` կօշկակարութիւն եւ սափրիչութիւն, նաեւ սկսած է յօդուածներ գրել: 1929-ին Երուանդ Տիգրան Գարաճեան կը մեկնի Կիպրոս, ուր կ՛ուսանի Մելգոնեան կրթական հաստատութեան մէջ` իբրեւ ուսուցիչ ունենալով  Գրիգոր Կիրակոսեանը, Յակոբ Օշականը, Բարսեղ Կանաչեանը, Վահան Հապէշեանը, Արուսեակ եւ Արսէն Աճեմեանները, որոնք մեծ տպաւորութիւն ձգած են անոր վրայ: Ան մասնակցած է Բարսեղ Կանաչեանի երգչախումբին եւ աւելի ուշ Համազգայինի` «Գասպար Իփէկեան» թատերախումբին: 1932-ին ան վերադարձած է Դամասկոս եւ մտնելով Լազարիստներու ֆրանսական վարժարանը, Ա. պաքալորէան ստացած է 1936-ին: Տարի մը ուսուցչութիւն ըրած է Դամասկոսի Հայ աւետարանականներուն դպրոցը, ապա եօթը տարի իբրեւ հաշուակալ աշխատած է Ֆրանսական զինուորական գանձատան մէջ` նոյն ատեն պատրաստուելով Բ. պաքալորէայի: 1944-ին մտած է Պէյրութի ֆրանսական համալսարանի դեղագործութեան ճիւղը եւ չորս տարի ետք աւարտած է  Ֆրանսական պետութեան վկայականով (Diplôme d’État Français)` իբրեւ դեղագործ: Ան 1950-ին աւարտած է Լիբանանի Ալպա (ALBA-Académie Libanaise Des Beaux Arts) «Գեղարուեստի լիբանանեան ակադեմիա») համալսարանի թատրերգութեան մասնագիտութեան դպրոցը: Երուանդ Տիգրան Գարաճեան եղած է բազմաշնորհ անձնաւորութիւն մը: Ան իր յօդուածներով աշխատակցած է յատկապէս Պէյրութի «Արարատ», «Սփիւռք» եւ «Նայիրի» թերթերուն:

Ինչպէս վերը յիշեցինք, Երուանդ Տիգրան Գարաճեան մտադրած էր անձամբ տեսնել Ֆայեզ Էլ Ղուսէյնը: Ուստի ան 1965-ին Պէյրութէն ճամբայ կ՛ելլէ դէպի Դամասկոս ու անկէ ալ` Սուրիոյ Տարաա նահանգի Մեսմիյէ գիւղը, ուր կը հանդիպի Ֆայեզ Էլ Ղուսէյնի մէկ հօրեղբօրորդիին, որ կ՛ըսէ, թէ ան կը գտնուի Դամասկոս, սակայն չէր գիտեր ճշգրիտ հասցէն: Երուանդ Տիգրան Գարաճեան կը վերադառնայ Դամասկոս եւ քանի մը օր փնտռելէ ետք կը գտնէ հասցէն եւ կ՛երթայ Ֆայեզ Էլ Ղուսէյնի մօտ: Իր այս այցելութեան մասին հետեւեալը կ՛ըսէ. «Կը մտնենք սենեակ մը` խեղճուկ, հին կարասիներով: Գրադարանը մէկ պատին կռթնած, հաստափոր զանազան եւ մասնաւորաբար իրաւագիտական գիրքերով հին փառքի մը խօսուն վկան է այնտեղ: Ինչո՞ւ,  կը մտածեմ դարձեալ, այս մարդը այսօր պէտք է այսպէս աղքա՞տ ըլլայ: «Տուր համբուրեմ ձեր աջը, որ սուրի փոխարէն գրիչ է առած` հայոց կոտորածները արձանագրելու համար»: Ֆայեզ Էլ Ղուսէյն կը բաւականանայ ձեռքը ետ քաշելով եւ ըսելով. «Այդ իմ պարտքն էր… թուրքերը մեզի ալ շատ չարիքներ հասցուցած են»:

Տոքթ.  Երուանդ Տիգրան Գարաճեանի պատումներն ու նկարագրութիւնները քաղուած են իր անտիպ գրութիւններէն, որոնք տրամադրուեցան անոր որդիներուն` տոքթ. (դեղագործութիւն) Տիգրան եւ Վաչէ  Գարաճեան եղբայրներու կողմէ: Հոն կը գտնենք նաեւ Երուանդ Տիգրան Գարաճեանի գործերուն ցանկը հետեւեալ ձեւով.

Հրատարակուած

Ա.- Հեղինակութիւն- «Ճարտար Կիկոսիկը», տպ. «Տօնիկեան», 1958, «Ա. Բ. Գ.-ի հրաշքը», տպ. «Սեւան», 1965, «Թրքական արդարութիւն», Գ. տպագրութիւն, տպ. «Սեւան», 1965:

Բ.- Թարգմանութիւններ.- Տոքթ. Վարդան Ալեքսանդրեան` «Օտարականի մը գնդակը», ֆրանսերէնէ հայերէն, տպ. «Սեւան», 1963, տոքթ. Վարդան Ալեքսանդրեան` «Մենամարտ մինչեւ մահ», ֆրանսերէնէ հայերէն, տպ. «Սեւան», 1966, Մուսա Փրենս` «Հայասպանութիւնը» (յառաջաբան), ֆրանսերէնէ հայերէն, «Արարատ» օրաթերթի տպարան 1987, Եփրեմ Միհրան Եփրեմեան` «La Lutte Eternelle», հայերէնէ ֆրանսերէն, տպ. «Տօնիկեան», 1986, Պէպօ Սիմոնեան` «La Lumière Des Cèdres», «Լ՛օրիան Լը Ժուր» օրաթերթ, հայերէնէ ֆրանսերէն, թուական չէ նշուած, Ժըպրան Խալիլ Ժըպրան` «Մարգարէն», լոյս տեսած «Բագին»-ի մէջ, փետրուարէն յուլիս 1981-ին:

Անտիպ

Ա.- Թատրերգութիւններ.- «Ոճիր մը», յուշ մը` Անթիլիասի որբանոցէն, գրուած` Մելգոնեան կրթական հաստատութեան մէջ, 1930-ին, «Արեւին զայրոյթը», 1957, «Վանահօր վճիռը», 1972, «Արեան կանչը», 1981, «Տրդատ եւ Հռիփսիմեանք», 1982, «Ոսկիին կանչը», 1986, «Վրիժառու ձեռքը», 1986, «Բանաստեղծին վարդերը», 1987, «Այբ բեն գիմի հրաշքը», 1986-87, «Հաւատքի ճամբով», 1973, «Նրբիկ ճաճանչը», 1985, «Մեր գիւղի առաջին հայելին», 1987:

Բ.- «Տերեւաթափ», վէպ, «Ստեղծագործութիւն» վիպերգանք, «Աստուած կը զուարճանայ», 1972, «Վարդանուշ» վիպերգանք, լոյս տեսած` «Արարատ գրական»-ի մէջ,  «Պրն. Վասակ ժամանակ չունի» զաւեշտախաղ, «Աստուծոյ զայրոյթը», 1961, «Քառեակներ» մօտ ութսուն հատ, «Ապրիլեան համանուագ», 1989:

Ունի նաեւ բազմաթիւ թարգմանութիւններ, որոնցմէ` Ժըպրան Խալիլ Ժըպրանի գործերէն «Վարդապետին ձայնը», «Ջախջախուած թելերը», «Աւազ եւ փրփուր», «Ապստամբ միտքը» եւ «Կեղեքեալներուն բողոքը»:

Հայերէնէ ֆրանսերէնի թարգմանած է Վահագն Դաւթեանի «Ռեքուիեմ»-ը:

Վերջաւորութեան արժանի է յիշել, որ եթէ տոքթ. Երուանդ Տիգրան Գարաճեան իր անխոնջ փնտռտուքներով չյայտնաբերէր «Հայաստանի ջարդերը» աշխատութիւնն ու անոր հեղինակը` սուրիացի արաբ Ֆայեզ Էլ Ղուսէյնը, հաւանաբար տեղեակ պիտի չըլլայինք Հայոց ցեղասպանութեան ուսումնասիրութեան եւ յուշագրականութեան մէջ այս կարեւոր ներդրումին մասին: Ազգանուէր ու շնորհակալ գործեր կատարած է տոքթ. Երուանդ Տիգրան Գարաճեան: Այս քանի մը տողերը յարգանքի համեստ տուրք մը թող ըլլան իր արդար վաստակին ու յիշատակին:

Պէյրութ