Հայոց ցեղասպանութեան 110-րդ տարելիցին եւ «ցեղասպանութիւն» եզրի հեղինակ, միջազգային իրաւունքի ականաւոր գործիչ Ռաֆայէլ Լեմքինի ծննդեան 125-ամեակին առիթով, 24 յունիս 2025-ին Երեւանի մէջ Հայոց Ցեղասպանութեան յուշահամալիրին մէջ տեղի ունեցաւ Լեմքինի գերեզմանէն բերուած հողի` յուշապատին զետեղման եւ յուշաքարի բացման հանդիսաւոր արարողութիւնը` ի նշան ցեղասպանութիւններու ճանաչման եւ կանխարգիլման աշխատանքներուն մէջ անոր ունեցած մեծ աւանդին:
Հանդիսութեան իրենց մասնակցութիւնը բերին` Հայ եկեղեցւոյ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան, յանուն Արամ Ա. վեհափառ հայրապետին, «Կիլիկիա» մատենադարանի տնօրէն եւ Հայոց ցեղասպանութեան թանգարան-հիմնարկի Հոգաբարձուներու խորհուրդի անդամ Շահան արք. Սարգիսեան, կաթողիկոսարանի դիւանապետ Տաճատ եպս. Աշըգեան, Հայաստանի Հանրապետութեան մէջ Լեհաստանի ժամանակաւոր հաւատարմատար Մարչին Ռուժեցքի եւ Զարգացման ազգային կեդրոնի հիմնադրամի (National Center Development Foundation) տնօրէն Հրաչեայ Մարգարեան, ինչպէս նաեւ` թանգարանի եւ հիմնարկի անդամներ:
Յայտնենք, որ Շահան սրբազանի նախաձեռնութեամբ, Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու Արեւելեան հայոց թեմի առաջնորդ Անուշաւան արք. Դանիէլեան, Նիւ Եորքի Մաունթ Հեպրոն գերեզմանատան (Mount Hebron Cemetery) մէջ գտնուող Ռ. Լեմքինի դամբարանէն ափ մը հող ուղարկած էր Անթիլիաս, ուրկէ Հայաստան տեղափոխուեցաւ Շահան սրբազանի ձեռամբ:
Հանդիսութեան բացման խօսքը արտասանեց Հայոց ցեղասպանութեան հիմնարկի տնօրէն Էդիտա Գզոյեան: Ան ըսաւ. «Այսօր մենք ոչ միայն յարգանքի տուրք կը մատուցենք Ռաֆայէլ Լեմքինի իրաւական ժառանգութեան, այլ նաեւ` անոր բարոյական համոզումներուն համար: Ան կը հաւատար, որ յիշողութիւնը` առանց պատասխանատուութեան, դատարկ է, եւ արդարութիւնը կը սկսի ճշմարտութիւնը իր անունով կոչելով: Լեմքին հայ չէր: Ան երբեք չէր այցելած Հայաստան. սակայն Հայոց ցեղասպանութիւնն էր, որ խոր հետք թողուց անոր հոգիին մէջ եւ դարձաւ անոր իրաւական մտածողութեան ելակէտը: Ան էր, որ ձեւակերպեց այդ սարսափելի յանցագործութիւնը եւ մինչեւ իր կեանքի աւարտը պայքարեցաւ, որպէսզի Ցեղասպանութիւնը երբեք անպատիժ չմնայ»:
Թանգարանի հանդիսասրահին մէջ կարդացուեցան երկու զեկոյցներ` թանգարանի գիտաշխատող Նարեկ Պօղոսեանի «Ռաֆայէլ Լեմքինն ու Հայոց ցեղասպանութիւնը» եւ լեհ հետազօտող, ռազմական լրագրող Վիտոլդ Ռեպետովիչի «Ռաֆայէլ Լեմքինի ժառանգութիւնն ու նրա արդիականութիւնը ժամանակակից աշխարհում» աշխատութիւնները:
Հանդիսութեան աւարտին տնօրէն Էդիտա Գզոյեան Հայոց ցեղասպանութեան պատմութեան վերաբերեալ Ռ. Լեմքինի աշխատանքներու ուսումնասիրման եւ հանրահռչակման համար, ինչպէս նաեւ մարդու իրաւունքներու համար պայքարի ու ուսումնասիրութեան գործին ունեցած նշանակալի աւանդին համար նոր թողարկուած «Ռաֆայէլ Լեմքին» յուշամետալով պարգեւատրեց Նարեկ Պօղոսեանն ու Վիտոլդ Ռեպետովիչը. իսկ «Կիլիկիա» մատենադարանի մատենադարանապետ Շահան արքեպիսկոպոսին յանձնեց շնորհակալագիր մը:
