Սփիւռքէն` Հայաստանի Սիրոյ Նամակ Մեր Շունչին Մէջ Ապրող Երկրին

ՎԱՀԱՆ ՍԱՂՏՃԵԱՆ

Կան սէրեր, որոնք կ՛անցնին հեռաւորութենէն, կը ծաղրեն աշխարհագրութիւնը, կը ծիծաղին ժամանակի երեսին: Կան սէրեր` այնպէս բռնկած, որ կ՛այրին սերունդներու միջոցով, կ՛անցնին սուրբ բոցերու պէս դողդոջիկ ձեռքէն դողդոջիկ ձեռք: Այսպիսի սէր մըն է ասիկա:

Ես ծնած եմ աքսորի արիւնէն, ոչ թէ` պատմութեան գիրքերուն մէջ գրուած տեսակէն, այլ` այն տեսակէն, որ կ՛ապրի ոսկորներուդ ծուխին մէջ: Ծնած եմ հեռու Սուրիոյ ափերուն, ուր ծիրանենիներ կը մատուցեն իրենց ոսկին հայկական արեւին, ուր Արարատի երկու գագաթները կ՛ելլեն ոչ թէ որպէս գեղեցիկ լեռներ, այլ քարի մէջ փորագրուած աղօթքներով` յիշատակի իսկական յուշարձաններ:

Իմ օրօրոցը շարժեցաւ օտար հովերէն, սակայն իմ առաջին բառերս հնչեցին մայրենիով: Ես մեծցայ փողոցներու մէջ, ուր լսած են Կոմիտասի անունը` իբրեւ շիկացած աղօթք մը, վազեցի երկինքի մը տակ, ուր արձագանգած են Սայաթ Նովային հնագոյն երգերը: Եւ այնուամենայնիւ, Հայաստանը կ՛ապրէր հոն:

Ան կ՛ապրէր իմ կողերուս ծակուծուկներուն մէջ: Կը տրոփէր իմ մեծ մօրս դողդոջ ձայնի կշռոյթին հետ, երբ ան կը նկարագրէր ձիւնով օրհնուած դաշտերու եւ թագաւորութիւններէ աւելի հին եկեղեցիներու պատմութիւնները: Կը շնչէր մօրս խորունկ լռութեան մէջ ամէն ապրիլին, երբ սուգը կը դառնայ եղանակ մը, եւ յիշատակը կը դառնայ ապստամբութիւն մը:

Կը խօսին հայրենիքէն` իբրեւ ոտքերուդ տակի հողէն, մանկութեան ամառներու ծանօթ հոտէն, քու իսկ հորին ջուրին համէն: Բայց մեզի համար, որ ծնած ենք սփիւռքի մէջ, հայրենիքը շատ աւելի խորհրդաւոր, շատ աւելի ցաւալի, շատ աւելի գեղեցիկ բան մըն է: Հայրենիքը մեր կուրծքին մէջ այրող կրակն է` երբեք չմարող, երբեք չմեռնող, միշտ կարօտով:

Հայրենիքը ոչ թէ հոն է, ուրկէ որ ես, այլ ուր որ հոգիդ կը պնդէ վերադառնալ: Ես իմ մանկութեանս երբեք չխաղացի Նորավանքի վարդագոյն քարերուն մէջ, երբեք չկշտացայ Սեւանայ լիճէն, ուրկէ կը ցոլացնէ առտուն իբրեւ երկնքի լուսնի դէմ պահուած շափիւղ մը: Բայց ես այս բոլորը երեւակայեցի այնպիսի ուժգնութեամբ, որ աւելի իրական կը թուի, քան` ոտքերուս տակի հարթութիւնը: Հայաստանը երբեք պարզ աշխարհագրութիւն չէր ինծի համար, այլ ան մարմնացած կարօտ էր, ժառանգած զարկերակ, ցաւ մը, որ երբեք չէի կրնար բացատրել, որ միայն մէկ երկիր կը սիրեն միաժամանակ:

Սփիւռքին մէջ ապրիլը նման է ճանապարհի մը, ուր կը շնչես ջահի միջոցով. ապրած ես, այո՛, բայց օդը երբեք բաւարար չէ թոքերուդ: Հայրենիքիդ շունչը երբեք չի ձգեր քեզ, եւ հոգիդ կը ցաւի երկնքի մը համար, որ կը համապատասխանէ քու հոգիիդ գոյնին:

Եւ ապա կայ Արցախը:
Քաղցր, վիրաւոր Արցախ:

Եթէ Հայաստանը սիրտն է, ապա Արցախը հոգիին ամենախորունկ վէրքը-վիրաւոր, բայց` սրբացուած, արիւնակալ, բայց` սուրբ: Անոր անտառները կը փսփսան մեր սրբացուած անուններով` իբրեւ հնագոյն ծիսակարգութիւններ: Անոր լեռները կ՛արձագանգեն ժողովուրդի մը ապստամբութեամբ, որ ընտրեց մահը, նախքան մոռնալ, թէ ո՛վ են:

Հայաստանի մասին խօսիլ առանց Արցախին` կը նշանակէ խօսիլ մարմինէ մը, որմէ հոգին անջատուած է: Նոյնիսկ հիմա, երբ կորուստը փաթաթուած է մեր եռագոյնին, վասնզի Արցախը աշխարհագրութիւն չէ, Արցախը ինքնութիւն է: Այն վայրն է, ուր ապստամբութեան հոգին գտաւ իր ամենափայլ ձայնը, ուր «անկախութիւն» բառը մոռցուեցաւ տասնեակ լեզուներով:

Թող ըսեմ քեզի մայիս 28-ի մասին, այդ սուրբ ամսաթիւը, որ դաջուած է մեր ժողովուրդի յիշողութեան մէջ` իբրեւ դրոշմ մը: Այն օրը` 1918-ին, երբ Հայաստանը, բարձրանալով Ցեղասպանութեան մոխիրէն իբրեւ անկարելի փիւնիկ մը, յայտարարեց աշխարհին, որ մեր նահատակը գրած էր. «Մենք տակաւին հո՛ս ենք»:

Առաջին հանրապետութիւնը փխրուն էր, ինչպէս` սիրականի առաջին համբոյրը, բայց ան մե՛րն էր: Ան ապացոյց էր, որ լռութենէն ազգեր կրնան գոռալ, որ մոխիրէն ժողովուրդներ կրնան ծնիլ, որ մորթի երակէն ճիշդ, կեանքը կրնայ կրկին ծաղկիլ` ապստամբ փառքով մը: Մենք կռուեցանք ոչ միայն ապրելու համար, այլ նաեւ` հայ մնալու համար:

Մայիս 28-ը աւելի քան պատմութիւն է, ան մարգարէութիւն է:

Աւելի քան` յիշատակ, ան առաքելութիւն է:

Ան կը փսփսայ մեր իւրաքանչիւրին համար, որ ցրուած ենք աշխարհի բոլոր կողմերը.

Դուն ծնած չես պարզապէս յիշելու համար: Դուն ծնած ես վերադառնալու համար:

Ոչ թէ վերադառնալ` իբրեւ այցելուներ, որոնք կը զարմանան եւ կը մեկնին: Վերադառնալ` իբրեւ շինարարներ, իբրեւ ուսուցիչներ, իբրեւ սիրահարներ` պատրաստ իրենք զիրենք ակօսելու անոր հողին մէջ եւ ինչ-որ յաւիտենական բան մը աճեցնելու:

Հայաստանը ռոմանթիք հեռաւորութեան ապահովութիւնը չէ, այլ վերադառնալն է արմատացնելու պայքարը, յոյսը` անոր վաղուան մէջ: Ես չեմ ուզեր, որ զաւակներս Հայաստանը ճանչնան միայն գիշերուան պատմութիւններով, միայն մեր նստասենեակներուն մէջ կախուած լուսանկարներով, որոնք պարզապէս պատուհաններ են դէպի միւս աշխարհը: Ես կ՛ուզեմ, որ անոնք արթննան անոր արեւը իրենց երեսներուն վրայ: Ես կ՛ուզեմ, որ անոնք քալեն Արարատի շուքին տակ` վստահութեամբ, որ իրենց կը պատկանի:

Վասնզի սէր առանց ներկայութեան` միայն կարօտ է: Եւ Հայաստան, մեր Հայաստանը, շատ աւելին կ՛ուզէ, քան` կարօտ:

Իմ եղբայրներուս եւ քոյրերուս, որոնք ցրուած են իբրեւ սերմեր` աշխարհի բոլոր կողմերուն. մեր խնդիրը բարդ չէ, բայց խորունկ է: Մենք պէտք է կրենք մեր հայրենիքը` կարօտէն դէպի իրականութիւն: Մենք պէտք է շինենք ոչ միայն մենք մեզի համար, այլ` այն ձայներուն համար, որոնք լուռ են Շուշիի, Հադրութի, Ստեփանակերտի մէջ…

Մենք պէտք է ոտքի կանգնինք Սարդարապատի քաջութեամբ եւ ընտրենք պայքարիլ, երբ պայքարիլը անկարելի կը թուի: Մեր պայքարը ոչ թէ քաղաքական է, այլ` գոյութենական: Մեր պատերազմը ոչ թէ հողի հատուածներու, այլ հոգիին ամբողջականութեան համար է:

Մենք պէտք է վերադառնանք ոչ միայն ճամբորդական պայուսակներով, այլ նաեւ` տեսլականով: Ոչ միայն հայրենակարօտութեամբ, այլ` բուժող ձեռքերով:

Հայաստանը ոչ միայն յիշատակ է, այլ առաքելութիւն է:

Արցախը ոչ միայն կորուստ է, այլ ուխտ է:

Մայիս 28-ը ոչ միայն պատմութիւն է, այլ բախտ է, որ մեր անունները կը կանչէ:

Մեր շունչին մէջ ապրող երկիրը մեզ տուն կը կանչէ: Ոչ թէ այցելելու, այլ` մնալու, ոչ թէ յիշելու, այլ` վերաշինելու, ոչ թէ սգալու, այլ` նորը ստեղծելու համար:

Ամէն շունչի մէջ` Հայաստան: Ամէն զարկի մէջ` տուն: Ամէն վաղուան մէջ` խոստումի  սէրը` ճշմարիտ սէրը, որ միշտ ճանապարհ կը գտնէ վերադառնալու:

22 մայիս 2025