ԴՈԿՏ. ԱԲԷԼ ՔՀՆՅ. ՄԱՆՈՒԿԵԱՆ
Ա.- Ուղերձ` անարդարութեան եւ մոռացութեան դէմ
1866–1948
Հայոց ցեղասպանութեան 110-ամեակի նախօրեակին Զուիցերիոյ Ազգային արխիւին մէջ պահպանուած կարեւոր փաստաթուղթ մը իր վրայ հրաւիրեց ամբողջ ուշադրութիւնս: Առկան շուրջ երեք էջերէ կազմուած ֆրանսերէնով մեքենագիր նամակ մըն է, որ կը կրէ գրող, ազգային-քաղաքական եւ հասարակական գործիչ Աւետիս Ահարոնեանի հեղինակաւոր ստորագրութիւնը:
Արդարեւ, ո՞վ չէ յուզուած, ո՞վ չէ արտասուած կարդալով «հայոց վշտի ու պայքարի երգիչ» Աւետիս Ահարոնեանի հոգեցունց ստեղծագործութիւնները: Ահա այս նամակը նոյնպէս իր գրական, ազգային-հասարակական եւ քաղաքական հողմածուփ կեանքին ոսկեայ էջերէն մին կը կազմէ: Անմահանուն հեղինակութիւն մը, որ իր ամբողջ կեանքը դարձուց վաստակաշատ ծառայութիւն մը հայ ժողովուրդին` իր անձին, սրտին ու հոգւոյն մէջ կրելով գերազանց կարգախօս մը. Հայաստանի համար` մինչեւ վերջ:
Ահաւասիկ քաղաքական բնոյթ ունեցող այս փաստաթուղթը զիս կը մղէ բազմաթիւ հարցադրումներու` իր ազգային-հայրենասիրական բովանդակութեամբ, բայց նաեւ տարօրինակօրէն` գրութեան թուականով:
Բ.- Ակնարկ մը` պատմական խորապատկերին վրայ
Հայոց պատմութիւնը քաջ գիտէ, որ Համաշխարհային Ա. պատերազմէն ետք, յաղթանակած Դաշնակից տէրութիւններու նախաձեռնութեամբ գումարուած խաղաղութեան խորհրդաժողովներուն թէպէտ ոչ պաշտօնապէս հրաւիրուած` այնուհանդերձ իրենց մասնակցութիւնը բերած են Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան եւ (արեւմտահայոց) Ազգային պատուիրակութիւնները, որոնցմէ մին առաջնորդուած էր Աւետիս Ահարոնեանի, իսկ միւսը` Պօղոս Նուպար փաշայի կողմէ: Հայկական այս զոյգ պատուիրակութիւններն ալ ոգեւին ջանացին հայ ժողովուրդի պահանջները ներկայացնել Փարիզի [1], Սան Ռեմոյի [2] եւ Լոնտոնի [3] խաղաղութեան խորհրդաժողովներուն, ապա` Սեւրի [4] եւ Լոզանի [5] դաշնագրերու իրականացման համար գումարուած վեհաժողովներուն:
Ի դէպ, պէտք չէ մոռնալ յուշելու, որ թէ՛ Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան կառավարութիւնը եւ թէ՛ Ազգային պատուիրակութիւնը ունէին արդարացի յոյսեր, որ Դաշնակից պետութիւններուն համար հայ ժողովուրդի թափած արիւնը պիտի գնահատուի, իսկ Արեւմտեան Հայաստանը վերջապէս պիտի ունենայ իր ազատութիւնն ու անկախութիւնը: Հայը այդ իրաւունքը ձեռք բերած էր Ա. Աշխարհամարտին Դաշնակից պետութիւններուն հետ իր ռազմական գործակցութեան շնորհիւ: Հարկ է նշել, որ միայն ցարական Ռուսիոյ զօրաբանակներուն մէջ հայ մարտիկներուն թիւը կ’անցնէր 200.000-ը, իսկ հազարաւոր հայեր հերոսաբար մարտնչած էին Դաշնակից միւս տէրութիւններու զինուած ուժերու շարքերուն մէջ: Արդարեւ, վիճակագրական առումով եւ տոկոսային յարաբերութեամբ հայ ժողովուրդն ու Հայաստան կեանքի բոլոր տիրոյթներուն մէջ ունեցած էին ամենամեծ վնասները` թէկուզ առանց Ա. Աշխարհամարտին ուղղակի կողմ կամ մասնակից ըլլալու:
Հայաստանի խորհրդարանի պատուիրակութիւնը Փարիզի 1919 թուականի խորհրդաժողովին,
կեդրոնը նստած` Աւետիս Ահարոնեան
25 փետրուար 1919 թուականին Դաշնակից պետութիւններու խորհուրդը Փարիզի մէջ հայկական զոյգ պատուիրակութիւններու ներկայացուցիչներուն պահանջները ունկնդրելէ ետք, վերջապէս կ’ընդունի անոնց միասնաբար ներկայացուցած յուշագիրը, որ հիմնականին մէջ իրաւացիօրէն կը պահանջէր հետեւեալները.
Ա.- Հայկական անկախ պետութեան ճանաչումը, որ կը ներառէ հայաբնակ եօթը վիլայեթները, ներառեալ` Տրապիզոնը, նկատի ունենալով, որ ան ամբողջ Բարձր Հայքի միակ կարեւոր ելքն է դէպի Սեւ ծով, Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Կիլիկիոյ միացմամբ:
Բ.- Հայկական պետութեան ամբողջականութիւնն ու անվտանգութիւնը պահպանելու նպատակով յաղթանակած տէրութիւններէն մէկը կամ Ազգերու լիկան պէտք է ստանձնէ Հայաստանի հովանաւորութիւնը` 20 տարուան ժամկէտով:
Գ.- Թուրքիա պէտք է փոխհատուցէ պատերազմի տարիներուն Հայաստանի պատճառած ծանր վնասներուն եւ կորուստներուն համար: Հարկաւոր է ստեղծել անհրաժեշտ միջոցներ` կարենալ վերադարձնելու տարագրուած հայերը իրենց հայրենիքը: Նաեւ պատիժի ենթարկել բոլոր այն պատասխանատուները, որոնք իրագործած էին հայերու տարագրութիւններն ու կոտորածները:
Վերոգրեալ պահանջները նմանապէս առաջադրուած էին Դաշնակից տէրութիւններու գերագոյն խորհուրդի համաժողովին, որ տեղի ունեցած էր 19-26 ապրիլ 1920 թուականին Իտալիոյ Սան Ռեմօ ծովափնեայ քաղաքին մէջ: Այստեղ էր, որ քննարկուող հարցերու շարքին վերջնականապէս մշակուեցաւ նաեւ Օսմանեան կայսրութեան հետ հաշտութեան պայմանագրի նախագիծը, որ միաժամանակ որպէս հիմք պիտի ծառայէր Սեւրի դաշնագրի իրականացման:
Սան Ռեմոյի խորհրդաժողովին հայկական պատուիրակութիւն մը նոյնպէս իբրեւ իրաւահաւասար կողմ հրաւիրուած չէր: Այնուամենայնիւ, Հայկական հարցը քննարկման առարկայ էր խորհրդաժողովի համաթեքսթին մէջ, քանի որ սոյնը կը վերաբերէր Մերձաւոր Արեւելքի եւ նախկին Օսմանեան կայսրութեան վերադասաւորման հարցերուն, մասնաւորապէս` Օսմանեան կայսրութեան տիրապետութեան տակ գտնուող ժողովուրդներու, ընդ որում` 1915 թուականի ցեղասպանութենէն ետք հայերու ճակատագրին:
Զօրավար Հատի փաշան, այդ ժամանակուան Թուրքիոյ հանրային կրթութեան նախարարը,
Սեւրի դաշնագիրը ստորագրելու պահուն`
Յունաստանի վարչապետ Էլեֆթերիոս Վենիզելոսի ներկայութեամբ:
Վերոգրեալ նշուեցաւ, որ Սան Ռեմոյի բանաձեւերը հիմնականօրէն կը նախապատրաստէին Սեւրի դաշնագիրը, որ նաեւ կը նախատեսէր հայկական անկախ հանրապետութեան ստեղծումը` համաձայն ԱՄՆ-ի 28-րդ նախագահ Վուտրօ Ուիլսընի Իրաւարար վճիռին:
Հայոց մեծ երազը կը թուէր իրականացած ըլլալ Սեւրի դաշնագրի կայացումով, որ կը ստորագրուէր բոլոր մասնակիցներուն կողմէ 10 օգոստոս 1920 թուականին: Օսմանեան կայսրութեան կողմէ դաշնագիրը պաշտօնապէս կը ստորագրուի Մեհմետ Զ. սուլթանի ներկայացուցիչներուն կողմէ` գլխաւորութեամբ Տամաթ Ֆերիտ փաշայի, որ մեծ վեզիրն էր Օսմանեան կայսրութեան, ապա` Ռիզա Թեւֆիքի, կրթութեան նախարար Հատի փաշայի եւ Պեռնի մէջ Օսմանեան կայսրութեան դեսպան Ռեշիտ Հալիս փաշայի, իսկ վերոնշեալ հայկական զոյգ պատուիրակութիւններէն բնականաբար Աւետիս Ահարոնեանը` Հայաստանի Հանրապետութեան անունով:
Այսպէս, կ’իրականանար միացեալ Հայաստան մը, որ իր սահմաններուն մէջ կը ներառէր` Վանի եւ Պիթլիսի նահանգներուն երկու երրորդը, Էրզրումի գրեթէ ամբողջ նահանգը, Տրապիզոնի նահանգին մեծ մասը, ներառեալ` նաւահանգիստը: Ընդհանուր առմամբ 90 հազար քառ. քմ հողային տարածք մը, որ միաւորուելով Անդրկովկասի մէջ արդէն գոյութիւն ունեցող Հայաստանի Հանրապետութեան հետ (71.330 քառ. քմ)` ընդամէնը կ’ունենար 161.330 քառ. քմ հողային տարածք մը` դէպի Սեւ ծով ելքով:
Այս առթիւ Աւետիս Ահարոնեան կը գրէ.
«Երեսուն տարուայ պայքարս, բողոքս, տառապանքս ու յոյսերս պսակուեցին փառաւոր յաջողութեամբ»:
Հազա՛ր ափսոս, որ այս ոգեւորութիւնը կարճատեւ եղաւ: Պատճառները կարելի է նշել հետեւեալ ամփոփագրով.
Ա.- Թրքական վճռորոշ մերժողականութիւն եւ ռազմական դիմադրութիւն` Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի առաջնորդած ազգայնական շարժումին կողմէ:
Բ.- Մուսթաֆա Քեմալի գլխաւորութեամբ Անգարայի մէջ կազմուեցաւ իշխանութիւն մը, որ հեղինակազրկեց օսմանեան կառավարութիւնը: Ան վճռականապէս մերժեց Սեւրի դաշնագիրը` կոչելով զայն «խաղաղութեան հրամայական[6]» («diktat de paix»), քանի որ սոյնը ընկալուեցաւ թուրքերու գոյութեան դէմ ուղղուած նուաստացում եւ սպառնալիք:
Գ.- Ճիշդ է, որ Սեւրի դաշնագիրը ստորագրուեցաւ օսմանեան կառավարութեան ներկայացուցիչներուն կողմէ, բայց օսմանեան խորհրդարանը զայն չկրցաւ վաւերացնել, որովհետեւ ուղղակի Դաշնակիցներուն կողմէ 1920 թուականի մարտին ցրուած օսմանեան խորհրդարանին բացակայութիւնը անկարելի դարձուց նման գործընթացի մը իրականացումը:
Գ.- Յաւելեալ` քեմալական շարժումը ռազմական յաջող դիմադրութիւն ցուցաբերեց
Յունաստանի (Արեւմտեան Անատոլիա – Զմիւռնիա), Կիլիկիոյ մէջ տեղակայուած ֆրանսական ուժերու եւ քրտական անկախութեան շարժումին դէմ: 22 սեպտեմբեր 1920 թուականին թրքական բանակը Քեզիմ Գարապեքիրի հրամանատարութեամբ ներխուժեց Հայաստան: Երկու ամիս տեւած անհաւասար մարտերէ ետք, 2 դեկտեմբեր 1920 թուականին Հայաստանի Հանրապետութեան կառավարութիւնը ստիպուած եղաւ քեմալական ուժերուն հետ կնքելու Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը: Փաստօրէն քեմալական Թուրքիոյ ձեռք բերած ռազմական այս յաջողութիւնները անհնար դարձուցին Սեւրի դաշնագիրը իրագործելու նախապէս գոյութիւն ունեցող հնարաւորութիւնները:
Դ.- Դաշնակից պետութիւններու վերապահութիւնը եւ անոնց միջեւ շահերու մրցակցութիւնը նոյնպէս նպաստեցին միջազգային քաղաքական նոր իրավիճակի մը յառաջացման, նաեւ` Սեւրի դաշնագրի կիրարկելիութեան վերաբերեալ կասկածամտութեան ձեւաւորման:
Ե.- ԱՄՆ-ի ծերակոյտը չվաւերացուց Հայաստանի նկատմամբ հովանաւորութիւնը, որ նախապէս զուգահեռաբար առաջադրուած էր Վուտրօ Ուիլսընի Իրաւարար վճիռով: Ընդհանրապէս Մերձաւոր Արեւելքի հանդէպ ԱՄՆ-ի որդեգրած վերապահութիւնը անիրագործելի դարձուց այս ուղղութեամբ մշակուած նախնական ծրագրերը եւ ի դերեւ հանեց հայութեան անձկայրեաց երազին իրականացումը:
Զ.- Թուրքիոյ ձեռք բերած ռազմական յաղթանակները փաստացիօրէն սահմանափակեցին Սեւրի դաշնագրի իրագործման բոլոր հնարաւորութիւնները: Այլապէս Դաշնակից պետութիւնները ստիպուած պիտի ըլլային ռազմական նոր գործողութիւններու ձեռնարկել Թուրքիոյ դէմ, որոնց համար անոնցմէ ոչ ոք պատրաստ էր:
Է.- Փոխարէնը` Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքի գլխաւորութեամբ ստեղծուած նոր Թուրքիոյ Հանրապետութեան հետ 24 յուլիս 1923 թուականին Palais de Rumine պալատին մէջ ստորագրուեցաւ Լոզանի դաշնագիրը, որուն միջոցով ամրագրուեցան ժամանակակից Թուրքիոյ սահմանները` առանց Հայաստանի, Քիւրտիստանի կամ ազգային այլ փոքրամասնութիւններուն համար Սեւրի դաշնագրով նախատեսուած իրաւունքներուն:
Լոզանի խաղաղութեան համաժողովին ներկայացած թրքական պատուիրակութիւնը:
Եզրակացութիւն.- Սեւրի դաշնագրին իրագործումը ձախողեցաւ, որովհետեւ թրքական ազգային շարժումը վճռականօրէն պայքարեցաւ անոր դէմ եւ ռազմական միջոցներով կանխեց զայն: Թուրքիոյ մէջ ձեւաւորուած նոր ուժերը միանգամայն հեղինակազրկեցին երբեմնի օսմանեան կառավարութիւնը, որուն խաղաղութեան վեհաժողովներուն ընդմէջէն ստանձնած բոլոր պարտաւորութիւնները անիրագործելի դարձան: Առ այս, փոխուեցաւ նաեւ միջազգային քաղաքականութեան իրավիճակը` գլխաւորաբար Լոզանի դաշնագրին պատճառով, որ ամբողջութեամբ փոխարինեց Սեւրի դաշնագրի սկզբնական ծրագրերը:
Այնուհանդերձ, Փարիզի, Սան Ռեմոյի եւ Սեւրի պայմանագրերուն մէջ ընդգրկուած Հայաստանի վերաբերեալ դրոյթները ստոյգ պէտք է միջազգային իրաւունքի փաստաթուղթեր համարուին: Անոնք կը փաստագրեն Օսմանեան կայսրութեան կողմէ Հայոց ցեղասպանութեան միջազգային ճանաչումը եւ միաժամանակ կը վերահաստատեն հայ ժողովուրդին հանդէպ պատասխանատուութեան պատմական եւ իրաւական գիտակցութիւնը: Հակառակ Ա. Աշխարհամարտէն ետք իրականացած աշխարհաքաղաքական հսկայական փոփոխութիւններուն, միեւնոյն է, այս համաձայնագրերը կը շարունակուին ի զօրու մնալ միջազգային իրաւունքի մարզէն ներս եւ յիշողութեան քաղաքականութեան վերաբերեալ բանավէճերուն մէջ:
Իր ազգին լուսաւոր ապագայի հեռանկարով խանդավառ Աւետիս Ահարոնեան, որ իր անձը համակ զոհաբերած էր հայ ժողովուրդի բարօրութեան եւ Հայաստանի անվտանգութեան ապահովման նպատակին, Լոզանի դաշնագրի իրականացման եւ հայ ժողովուրդի արդար իրաւունքներու բացարձակ անտեսման փաստով` հանդիսացաւ հայոց այս դառնագոյն յուսախաբութեան խորազգած թարգմանը: Տակաւին 1899 թուականին ան թուղթին յանձնած էր «Աշուղը» խորագրով սրտառուչ քերթուածը, որ իր ժամանակի հնչեղութենէն ոչինչ զիջելով` ցարդ կը մնայ հայ սերունդին ուղղուած մին այն հզօրագոյն պատգամներէն, որ կ’ըսէ.
«Այսքա՛ն չարիք թէ մոռանան մեր որդիք,
Թող ո՛ղջ աշխարհ հային կարդայ նախատինք»:
Լոզանի դաշնագրին մէջ ընդհանրապէս ոչ միայն կը բացակայէին «Հայաստան» եւ «հայ» անուններուն յիշատակութիւնը, այլեւ Հայկական հարցը միանգամայն նենգափոխուելով` կը վերածուէր Արեւմտեան Հայաստանի որոշ շրջանի մը մէջ հայկական ազգային օճախ մը (Foyer arménien) ստեղծելու ծրագրի: Առաջարկ մը, որուն վճռականապէս կ’ընդդիմանայ թրքական պատուիրակութիւնը եւ կը յաջողի անոր վիժեցումը պարտադրել Դաշնակից տէրութիւններուն:
Կարելի չէ պատկերացնել Աւետիս Ահարոնեանի եւ իրեն հետ Լոզան ժամանած հայ պատուիրակներուն ապրած հիասթափութեան տարողութիւնը: Հոն, ուր ուժը կը թելադրէ երեւոյթներուն չափանիշը, իրաւունքը կը դառնայ անոր աղախինը, ոչ թէ արդարութեան սկզբունքէն, այլ` անձնատուր ըլլալու անզօրութենէն: Հայկական պատուիրակութեան ներկայացուցիչներուն Լոզանի մէջ հնչեցուցած վերջին ուղերձը լուռ արժանապատուութեան մը դրսեւորումն է, արձագանգ չունեցող ճիչ մը, եւս յուսահատ փորձ մը` նետուած մեծ տէրութիւններու խղճին, որ հուսկ պիտի փակուէր քաղաքական շահերու ետեւ:
Համոզուած ըլլալով, որ Դաշնակից պետութիւններու ջանքերը Լոզանի վեհաժողովին ի նպաստ հայերուն որեւէ արդիւնք չէին տուած, հայ պատուիրակները պաշտօնական հաղորդագրութիւն մը տարածեցին վեհաժողովի մասնակիցներուն, ուր ամփոփ կ’ըսուէր հետեւեալը.
«Լոզանի վեհաժողովի յանձնախումբերու յայտարարութիւններէն, ինչպէս նաեւ խաղաղութեան պայմանագրի վերաբերեալ մամուլի կանխատեսումներէն հայ պատուիրակները կը հասկնան, որ Դաշնակից տէրութիւնները լքած են հայերը: Մենք պիտի ուզէինք ընդգծել, որ Հայկական հարցի լուծման ձախողութիւնը վատթարացուցած է հայերուն վիճակը: Վերսայի, Սեւրի խաղաղութեան պայմանագրերուն եւ 1921 թուականի Լոնտոնի խորհրդաժողովին մէջ, նաեւ 1922 թուականի Փարիզի հանդիպումներուն ժամանակ որոշումներ կայացան Օսմանեան կայսրութեան որոշ փոքրամասնութիւնները փրկելու, իսկ հայերուն համար հայրենիք ստեղծելու մասին: Այնուամենայնիւ, Լոզանի մէջ [Դաշնակից տէրութիւնները] ոչ մէկ հանաձայնութեան եկան հասնելու համար տրուած խոստումներու իրականացման, հակառակ անոր որ հայերը պատերազմի ընթացքին ճանչցուած էին իբրեւ մարտական ուժ, իսկ պատերազմի աւարտէն ետք` որպէս դաշնակիցներ: Այս պայմաններէն մեկնելով, որպէս հայ պատուիրակներ եւ բոլոր հայերու անունով, կրկին կոչ կ’ուղղենք պետութիւններուն` արդար լուծում գտնել հայերու տառապանքին: Նման խաղաղութիւն մը չի կրնար երկարատեւ ըլլալ Արեւելքի մէջ» [7]:
Այս տխրաշուք սեղանին վրայ էր, որ 24 յուլիս 1923 թուականին, ժամը 15:09-ին, Իսմեթ Ինէօնիւ ստորագրեց Լոզանի դաշնագիրը: Ընդամէնը սեղան մը, որ թուրք ազգայնականներուն համար դարձաւ սեղան մը խրախճանքի, իսկ հայ ժողովուրդին եւ Օսմանեան կայսրութեան ազգային այլ փոքրամասնութեանց համար եղաւ արդար իրաւունքներու զոհաբերութեան բագին մը: Զուիցերիոյ Համադաշնութեան Խորհուրդի նախագահ Փասքալ Շուշփեն այս սեղանը 2008 թուականին նուիրեց Թուրքիոյ Հանրապետութեան նախագահ Ապտուլլահ Կիւլին` իբրեւ խորհրդանշան Զուիցերիոյ եւ Թուրքիոյ միջեւ գոյութիւն ունեցող դարաւոր բարեկամութեան: Այսօր այս պատմական սեղանը կը գտնուի Անգարայի նախկին խորհրդարանի շէնքին մէջ, ուր յաչս Թուրքիոյ վաւերացուած է Լոզանի պայմանագիրը*:
9 օգոստոս 1923 թուականին Աւետիս Ահարոնեան Հայաստանի պատուիրակութեան անունով կրկին կը դիմէ Ազգերու լիկային եւ կը պահանջէ իր օրակարգին մէջ ներառել Հայկական հարցը, քանի որ հայոց արդար իրաւունքները անտեսուած էին Լոզանի դաշնագրով: Միաժամանակ հայկական պատուիրակութիւնը կը յղէ բողոքագիր մը Դաշնակից պետութիւններու ներկայացուցիչներուն` դժգոհելով, որ խնդրոյ առարկայ դաշնագիրը կնքուած էր այնպէս` իբր թէ հայեր ընդհանրապէս գոյութիւն չէին ունեցած: Նման պայմանագիր մը չէր կրնար ազգերու միջեւ խաղաղութիւն երաշխաւորել եւ ո՛չ ալ արդարութիւն իրականացնել, ուստի պիտի բախէր մերժումի եւ վճռական դիմադրութեան:
Աւետիս Ահարոնեանի` Ազգերու լիկային 1932 թուականին ուղղած վերոգրեալ վերջին նամակը կարեւորութիւն կը ստանայ գերազանցապէս նախ հեղինակին անհատականութեան, ապա անոր ծաւալած քաղաքական գործունէութեան շնորհիւ: Հետեւաբար Հայ դատին եւ հայոց պահանջատիրութեան համար այս կարեւոր փաստաթուղթին մասին խօսելէ եւ զայն թարգմանաբար ներկայացնելէ առաջ այստեղ հարկ կը սեպեմ անդրադառնալ այս լուսակարկառ հայուն` Աւետիս Ահարոնեանի անձին եւ գործին:
(Շար. 1)
[1] 18 յունուար 1919-21 յունուար 1920:
[2] 19-26 ապրիլ 1920:
[3] 21 փետրուար-14 մարտ 1921:
[4] Պայմանագրի ստորագրութիւն` 10 օգոստոս 1920:
[5] Բանակցութիւններ` 20 նոյ. 1922-24 յուլիս 1923, իսկ պայմանագրի ստորագրութիւն` 24 յուլիս 1923:
[6] Թրքական աղբիւրներուն մէջ Սեւրի դաշնագիրը յաճախ «Sevr dayatması» կամ «Sevr Antlaşması’nın dayatılması» կը կոչուի, որ էապես կը համապատասխանէ «խաղաղութեան հրամայական» իմաստին:
