ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ
Լիբանան ազատութեան եւ համայնքներու համակեցութեան հայրենիք է:
Լիբանանցի ժողովուրդը բազմիցս ճաշակած է օտար նուաճումներ, տիրապետութիւններ, աւերածութիւններ ու զրկանքներ տեսած է, բայց միշտ պահած է իր ազատատենչ ոգին:
Լիբանանի բնակչութիւնը համայնքներու խճանկար մը եղած է: Յոյն ուղղափառ եւ կաթոլիկ համայնքները հելլենիստական մշակոյթի յետնորդներ են: Մարոնիները ասորի եկեղեցիէն ճիւղաւորուած Սուրբ Մարունի հետեւորդներ են եւ Հոմսի շրջանէն Լեռնալիբանան հաստատուած են: Սիւննիները հին բնիկներ են եւ գլխաւորաբար ծովեզերեայ քաղաքներուն մէջ կեդրոնացած են: Շիիները Օմայեատներու ժամանակ, Է. դարուն հալածական Լիբանան հաստատուած պարսկական եւ եմէնական ցեղերու յետնորդներ են:
Տիւրզիները կրօնական թաքուն գիտելիքներու հետեւորդ իրանական եւ արաբական ցեղերու յետնորդներ են:
Օսմանեան սուլթան Սելիմ Ա. 1516-ին, Հալէպի մօտ, Մարժտապէքի ճակատամարտին պարտութեան մատնեց Եգիպտոսի մեմլուքները, նուաճեց արաբական երկիրները եւ մտաւ Լիբանան:
Տիւրզի Մաան ընտանիքի պետ Ֆախրէտտին Ա. իրեն միացուց տիւրզի ցեղերը, էմիրի տիտղոս առաւ եւ 1516-ին Լեռնալիբանանի իշխանութիւնը հաստատեց, իբրեւ կեդրոն ունենալով Պաաքլինը:
Լեռնալիբանանի իշխանութիւնը արդի Լիբանանի հիմնաքարը եղաւ:
Էմիր Ֆախրէտտին Բ. (1591-1635) ընդարձակեց իշխանութեան սահմանները եւ մայրաքաղաքը Տէյր Գամար փոխադրեց:
Տիւրզիներուն մէջ զօրացան Արսլան եւ Ժոմպլաթ ընտանիքները: Շիիներուն մէջ զօրացան Հարֆուշները, որոնք Պեքաայի մէջ իշխանութիւն հաստատած էին:
Մաաններուն իշխանութիւնը 1697-ին անշքացաւ եւ տիւրզի Շեհապ ընտանիքը տիրացաւ Լեռնալիբանանի իշխանութեան:
Լեռնալիբանանի տիւրզի տոհմերը գէյսի եւ եմէնի անուններով քաղաքական երկու խմբաւորումներու բաժնուած էին: 1711-ին, Այն Տարայի ճակատամարտին գէյսիները, Շեհապ եւ Ժոմպլաթ ընտանիքներուն գլխաւորութեամբ պարտութեան մատնեցին եմէնիները:
Էմիր Պեշիր Բ. Շեհապ (1789-1840) մայրաքաղաքը Պէյթէտտին փոխադրեց եւ իսլամ ու քրիստոնեայ գոյակցութիւն ու հանդուրժողութիւն հաստատեց:
Ամբողջ Օսմանեան կայսրութեան կազմէն ներս, միայն Լեռնալիբանան եւ Եմէն մինչեւ վերջ արեան գնով պայքարեցան թրքական տիրապետութեան դէմ եւ յաջողեցան ինքնուրոյն գոյավիճակ պահպանել:
Շեհապներու իշխանութիւնը 1842-ին անշքացաւ: Համայնքային հակադրութիւնները սրեցան տիւրզիներուն եւ մարոնիներուն միջեւ եւ 1860-ի ջարդերուն 22 հազար մարոնիներ զոհուեցան:
Օսմանեան կառավարութեան որոշումով 1861-ին Լեռնալիբանանի մութասարիֆութիւնը կազմաւորուեցաւ, իբրեւ կեդրոն ունենալով Տէյր Գամարը: Մութասարիֆը օսմանեան քաղաքացի քրիստոնեայ պէտք է ըլլար: Մութասարիֆներէն երկուքը հայեր էին` Տաւուտ փաշա (Կարապետ Արթին Դաւիթեան) եւ Յովհաննէս փաշա Գույումճեան:
Օսմանեան բռնատիրութեան դէմ արաբ ազգայնական շարժումը ծագում առաւ Լիբանանէն եւ տարածուեցաւ դէպի Սուրիա եւ Եգիպտոս: Մամուլ եւ կրթական ու մշակութային նպաստաւոր պայմաններ նպաստեցին արաբ ազգայնական շարժման ծաւալման:
Առաջին Համաշխարհային պատերազմի բռնկումէն ետք, 1914-ին, լիբանանցի ժողովուրդը ծառացաւ օսմանեան տիրապետութեան դէմ: Լեռնալիբանան պաշարուեցաւ օսմանեան բանակին կողմէ. սկսաւ ահաւոր սով մը, որուն զոհ գնաց շուրջ 200 հազար հոգի:
Արաբ ազգայնական շարժման թուրքը պատասխանեց իր ոճով` կախաղաններով:
Ճեմալ փաշայի հրամանով, 6 մայիս 1916-ին Դամասկոսի մէջ կախաղան բարձրացան Շաֆիք Ազմ, Ապտէլ Համիտ Զահրաուի, Ռուշտի Շամաա, Օմար Ճազայիրի, Շուքրի Ասալի, Սալիմ Ահմէտ Ապտէլ Հատի եւ Ռաֆիք Սալլում:
Նոյն օրը Պէյրութի մէջ կախաղան բարձրացան էմիր Արէֆ Շեհապ, հայր Ժոզէֆ Հայէք, Ապտէլ Քարիմ Խալիլ, Ապտէլ Ուահապ Ընկլիզի, Սալէհ Հայտար, Ժոզէֆ Պշարա Հանի, Մոհամէտ Մահմասանի, Մահմուտ Մահմասանի, Օմար Ալի Նաշաշիպի, Օմար Համատ, Թաուֆիք Պսաթ, Ֆիլիփ Խազէն, Ֆարիտ Խազէն, շէյխ Ահմէտ Թապպարա, Փետրօ Փաուլի, Ապտէլ Ղանի Արայսի, Մոհամէտ Շանթի, Ճըրճի Հատտատ, Սէյֆէտտին Խաթիպ, Սայիտ Ֆատըլ Աքլ եւ Մահմուտ Պուխարի:
Առաջին Համաշխարհային պատերազմի աւարտին, 1918-ի աշնան օսմանեան բանակները, պարտուած` հեռացան, որմէ ետք ֆրանսական զօրքեր մտան Լիբանան: 1 սեպտեմբեր 1920-ին, ֆրանսական հոգատարութեան տակ կազմաւորուեցաւ Մեծն Լիբանանը:
Նահատակներու արիւնով գծուած լիբանանցի ժողովուրդին յանուն անկախութեան երկարատեւ պայքարը ի վերջոյ յաջողութեամբ պսակուեցաւ եւ Լիբանան 22 նոյեմբեր 1943-ին դարձաւ անկախ պետութիւն:
