ԱՀԱՐՈՆ ՇԽՐՏԸՄԵԱՆ
Կա՞յ արդեօք լիբանանահայ ընտանիք մը, որ մորթին վրայ կրած չըլլայ քաղաքացիական պատերազմին արհաւիրքը` սարսափ, առեւանգում, մահ, սպանդ, տնտեսական տագնապ, գոյժ… արտագաղթ:
Լիբանանցիները ի՞նչ դասեր քաղեցին արդեօք իրենց հայրենիքին մէջ օտարներու պատերազմէն: Դժբախտաբար` ոչ մէկ դաս: Այսօր նոյնպէս պատերազմի ուրուականը կը շրջի լիբանանեան երկնակամարին վրայ: Պատերազմի հռետորաբանութիւնը մնայուն ներկան է Լիբանանի քաղաքական բեմին: Մենք` լիբանանահայերս, նախանձախնդիր պարտինք մնալ` պահպանելու քաղաքացիական պատերազմի ընթացքին մեր նուաճած հեղինակութիւնը:
Այսօր, երբ լիբանանցիները կ՛ոգեկոչեն չարայուշ պատերազմին տարելիցը, միտքս անմիջապէս կու գայ երկու անուն: Պարտք կը զգամ գրել իրարու անծանօթ երկու երիտասարդներու մասին: Պատանեկութենէ երիտասարդութիւն իրենց անդրանիկ քայլերը առած տղաք: Անոնց նուիրումը, զոհաբերութեան ոգին յաւերժ դրոշմուած են յիշողութեանս մէջ:
Նախքան խորասուզուիլս յիշողութիւններու անվերջ աշխարհին մէջ` ընթերցողներուս ներողամտութեան կը դիմեմ: Պարտաւոր էի վաղուց կատարել խղճի պարտքս:
Առաջինը ՍԴՀԿ «Տխրունի» ուսանողական միութեան խոստմնալից տարրերէն Սեդրակ Ընքապապեանի անունն է: Սեդրակը անմոռանալի տպաւորութիւն ձգած է վրաս իր ազնիւ, բարեհաճոյ նկարագիրով: Համեստ ընտանիքի զաւակ, պատանեկութեան նոր հրաժեշտ տուած Սեդրակը հեծանիւով «Արարատ» պաշտօնաթերթի ցրւումը կը կատարէր Հաճըն, Խալիլ Պատաուի, Մար Մխայէլի շրջաններուն մէջ: Սեդրակը ինձմէ քանի մը տարի մեծ պիտի ըլլար:
Պատերազմի երկրորդ ամիսն էր, Նոր Հաճնոյ վերին թաղամասին մէջ, «Այնթեպցիներու փուռ»-ին առջեւ, Էշրեֆիէի կողմէն արձակազէնի մը փամփուշտներուն թիրախը դարձաւ ան: Կուսակցական ընկերներ զինք փոխադրեցին հիւանդանոց, բայց արդէն ուշ էր… Սեդրակը յանձնուեցաւ հողին, բայց ոչ ոք կրցաւ իմանալ անոր «մեղք»-ը: Թերթ ցրուե՞լն էր արդեօք պատճառը, հեծանիւ վարե՞լը, մեր կուսակցութեան դէմ ատելութի՞ւնը, չհասկցանք…
Տարաբախտ Սեդրակ Ընքապապեան դարձաւ քաղաքացիական պատերազմի հայ մամուլի առաջին նահատակը:
Երկրորդը ՀԲԸՄ-ի Յովակիմեան-Մանուկեան վարժարանի անմոռանալի դասընկերս` Երուանդ Խզարճեանը: Տակաւին պատանի, աւանդական կուսակցականէ մը աւելի ջերմ շարքային մը: Երուանդը «մեծցած-փոքրացած» հաւատարիմ դաշնակցական մըն էր: Կողք-կողքի կը նստէինք դասարանին մէջ: Մեր միջեւ վէճերը անպակաս էին, սակայն անբաժան ընկերներ էինք: Վէճերը, հիմա կը զգամ, մեր գլուխէն շատ աւելի վեր հարցեր էին, սակայն «օրակարգ»-երը անսպառ էին: «Դո՞ւք ճիշդ էք, թէ՞ մենք», ՀՄՄ-ը աւելի զօրաւո՞ր է, թէ՞ ՀՄԸՄ-ը: Մեր վէճերը այնքան «սկզբունքային» էին, որ մնացեալ դասընկերներէն ոչ ոք կը համարձակէր մօտենալ: Հաւանաբար գլուխ չէին հաներ, թէ ի՛նչ բանի շուրջ կը վիճէինք առաւօտէն իրիկուն: Այսուհանդերձ, անքակտելի եւ անըմբռնելի ջերմութիւն մը շաղախած էր մեր ընկերութիւնը: Երուանդը շատ յաճախ մեր տան հիւրը կ՛ըլլար, միասին ֆութպոլ կը խաղայինք, դաս կը սորվէինք, սակայն ՀՄՄ-ՀՄԸՄ ֆութպոլի մրցումներուն նախօրէին «զինադադար»-ը կը խախտէր: Ոչ ոք կը հարցնէր, թէ ո՛ր կողմը խախտած էր զայն…: Հարցերը աւելի «խոր» եւ «սկզբունքային» ըլլալու էին… Այսպէս, քէնը, ծուռ նայուածքները կը շարունակուէին քանի մը օր: Երուանդը ինծի ՀՄԸՄ-ի համակիրներուն անունով արգիլած էր ՀՄՄ-ՀՄԸՄ մրցումներուն օրը «Նարնջագոյն սատանաներ»-ուն «թրիւպին»-ին մօտենալ: Փոխադարձաբար` տողերս գրողը, կ՛արգիլէի «Կարմիրներ»-ուն գօտիին նայիլ… Պատանեկան անմեղ արտայայտութիւններ: Երնէ՜կ այդ օրերուն: Հերթական մրցումէն ետք արդիւնքն ալ կը մոռցուէր, կամուրջները կը վերականգնէին:
Պատերազմը ակամայ հեռացուց մեզ: Լսեցի, որ Երուանդը սկսած է զէնք բռնել, պահակութիւն կ՛ընէ Նապաայի սահմանագիծին վրայ: Ինքս` ՍԴՀ կուսակցութեան «Էլճանեան» ուսանողական միութեան անդամ, ծնողքիս պատրուակելով, թէ հօրաքրոջս այցելութեան կ՛երթամ, դասընկերոջս` Թորոս Էթարեանի (այժմ` բժիշկ) հետ պահակութեան պարտականութիւն կը կատարէինք Սուրբ Յարութիւն եկեղեցւոյ (Խալիլ Պատաուի) բոլորտիքը: Այս միջոցին յաճախ կ՛այցելէի Երուանդին: Երուանդը իր տարերքին մէջ էր: Զինուած, ձեռքը արագահարուած մը, մէջքին քանի մը ձեռնառումբ…
Պատերազմը վերջանալիք չունէր: Ծնողքս որոշեցին մեզ` երկու եղբայր, Կիպրոսի Մելգոնեան հաստատութիւն ղրկել:
Մեկնելէս քանի մը օր առաջ այցելեցի Երուանդին: Յայտնեցի, թէ Կիպրոս պիտի մեկնիմ: Ո՞վ կ՛ըսէր, թէ վերջին անգամ կը տեսնէի այդ անմեղ տղան:
Քանի մը օր եղած էր Կիպրոսի մէջ: Ուսանողներէն մէկը ձայնասփիւռ մը ունէր: Երեկոյեան ընթրիքէն ետք անոր շուրջ կը բոլորուէինք: Չես գիտեր` արհեստագիտական ո՛ր հրաշքին շնորհիւ իւրաքանչիւր երեկոյեան ժամը ուղիղ եօթնին Լիբանանէն հայկական ձայնասփիւռի կայան մը օրուան լուրերը կը հաղորդէր: Մեծամասնութեամբ լիբանանահայեր ըլլալով` բոլորս ուշադիր կը հետեւէինք այդ հաղորդումին: Երեկոյ մըն էր, խօսնակը հաղորդեց, որ Նապաայի «ճակատ»-ին վրայ բախումներ պատահած են: ՀՅԴ տղաքը կասեցուցած են Պուրճ Համուտ թափանցելու օտար զինեալներու փորձ մը: Թշնամին զոհեր տալով` հեռացած է: Հայկական կողմն ալ ունի զոհեր: Զոհերուն մէջ յիշատակուեցաւ Երուանդ Խզարճեանը… Անհաւատալի է. հաւատա՞լ, թէ՞ չհաւատալ: Ինչպէ՞ս ստուգել: Պատահած էր անխուսափելին…
Նոր տարուան արձակուրդի առիթով Պէյրութ վերադառնալէ ետք, առաջին պարտականութիւնս եղաւ այցելել Երուանդի ընտանիքին: Մայրը ընդունեց զիս: Ընտանիքին մէկ հատ մանչն էր…
Այդ չարայուշ օրէն ետք քանի՜ քանի՛ անգամներ փորձած եմ գրել: Քաջութիւնս չէ բաւած շարունակել:
Վերջերս Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ մէջ հոգեհանգստեան պաշտօնի մը ներկայ կը գտնուէի: Ննջեցեալներուն մէջ յանկարծ հնչեց Երուանդին անունը: Հոգեհանգստեան պաշտօնի աւարտին մայրավանքի շրջափակին մէջ ցաւակցութիւն ընդունող սգակիրներուն մէկ առ մէկ հարցուցի` ո՞վ կրնար ըլլալ Երուանդը յիշողը… Յուսախաբութեամբ աւարտեցաւ փնտռտուքս: Զարմանալի էր: Անծանօթ մնաց:
Իւրաքանչիւր տարի, երբ կ՛ոգեկոչենք Լիբանանի հողին վրայ օտարներու պատերազմին յիշատակը, միախառն յուզում եւ հպարտութիւն մը կը պատէ զիս: Հայորդիներ, որոնք իրենց արեամբ բարձր պահեցին լիբանանահայութեան արժանապատուութիւնը եւ վարկը: Բազմաթիւ հայորդիներ, գաղափարի ընկերներ, հարազատներ, ծանօթներ եւ անծանօթներ նահատակուեցան հայկական թաղամասերու անվտանգութիւնը պահպանելու ճանապարհին: Սերունդ մը ամբողջ զրկուեցաւ մարդկային նուազագոյն իրաւունքէն: Չեմ կրնար մոռնալ լիբանանեան մամուլի նահատակ, հայ մամուլի բարեկամ, հանրածանօթ լուսանկարիչ Ճորճ Սեմերճեանը (կը խոստանամ առանձին անդրադառնալ): Ոչ ոք մոռցուած է, ոչինչ կը մոռցուի: Անթիւ եւ տխուր յիշատակներ…
Սեդրակ Ընքապապեանը եւ սիրելի դասընկերս` Երուանդ Խըզարճեանը, տակաւին մատղաշ, իրենց կեանքի երկրորդ տասնամեակը չթեւակոխած, հեռացան երկրային կեանքէն: Անոնց յիշատակը յաւերժ կ՛ապրի մէջս:
ՅԳ.- Այս նկարը միակ յիշատակն է, որ ունիմ Երուանդէն: 1973` հայոց պատմութեան դասապահին, ձախէն առաջինը Երուանդն է, կողքին` Վաչէ Պեթմեզեանը եւ Յակոբ Կոստանեանը: Նկարը վերցուցած եմ գրասեղանիս դարակին մէջէն, եթէ կը նկատէք շեղակի, ուսուցիչէն գաղտնի: Ձեռքը, որ կը տեսնէք հայոց պատմութեան ուսուցիչ, երջանկայիշատակ Գէորգ ծայրագոյն վարդապետ Կարպիսեանի ձեռքն է:
