ՊՕՂՈՍ ԳՈՒԲԵԼԵԱՆ
Ազգային մեր կեանքին մէջ ցարդ չտեսնուած երեւոյթ մըն էր, որ մտաւորականի մը ու համայնքային ղեկավարի մը մահուան տխուր առիթով հրապարակային այնքան ելոյթներ ու անդրադարձումներ կատարուին:
Զաւէն Խանճեան, Ռազմիկ Դաւոյեան, Խոսրով Ասոյեան ու Պօղոս Գուբելեան
կ՛այցելեն Մոնթեպելլոյի Ցեղասպանութեան զոհերու կոթողը:
Սրտաճմլիկ, տխուր այդ առիթով գրեթէ ամէն ինչ ըսուեցաւ մեր գրչակից ընկերոջ` Զաւէն Խանճեանին գրական, համայնքային կեանքն ու գործունէութիւնը յատկանշող տուեալներու մասին: Սակայն ես այն քիչերէն եմ, որոնց բախտը վիճակուեցաւ ոչ միայն գրական ու համայնքային երեկոներուն անոր մտերմութիւնը ապրելու, այլ ընտանեօք բախտը ունեցանք Խանճեաններուն հետ գեղատեսիլ Էմերոլտ Այլի բլրան վրայ դուռ-դրացի ըլլալու երկար տարիներ եւ Զաւէնին, անոր կնոջ` Սոնային ու անոնց անչափահաս զաւակներուն սէրն ու մտերմութիւնը վայելելու: Տակաւին, մեր յարկերէն ներս գրական երեկոներ հիւրընկալելը Լոս Անճելըսի հայկական գաղութին մէջ աւանդութիւն ու պահանջ դարձած էր: Եւ այդ բոլոր գործունէութեանց ետին կանգնած էին մեր եռանդուն կողակիցները` Սեդան ու Սոնան: Ինչպէս առածը կ՛ըսէ` «Ամէն յաջողակ տղամարդու ետին կին մը կանգնած է…»: Այս պարագային, Զաւէնի ետին լերան մը նման թիկունք կանգնող անոր կողակիցը` Սոնան, իր ամուր նկարագրով ու գիտակցութեամբ, միշտ ալ քաջալերած եւ ուղեկիցը դարձած է ամուսնոյն, որ բախտաւոր էր ասոր համար: Բայց եւ այնպէս, իր կողքին ամուր նկարագրով կողակից ունեցած ըլլալը դոյզն չափով չի նուազեցներ մեր ողբացեալ ընկերոջ ցուցաբերած ղեկավարի արժանիքները: Սակայն, հակառակ իր վայելած համընդհանուր յարգանքին ու ժողովրդականութեան, ան ամէն քայլափոխի պահեց իրաւ հայ քրիստոնեայի ու մտաւորականի օրինակելի համեստութիւնն ու ժուժկալութիւնը…
Զաւէն Խանճեանը իր կնոջ` Սոնայի կողքին, գրական երեկոյի մը ընթացքին:
Եթէ երբեք Զաւէն Խանճեանը, փոխանակ իր համայնքին ղեկավարութիւնը ստանձնելու ու գրականութեամբ զբաղելու` քաղաքական ուղին ընտրէր, վստահ ենք, որ դիւանագէտի իր ճկունութեամբ ու կառուցուածքով մեծ յաջողութիւններու կը հասնէր:
Արդարեւ, Խանճեանին յետմահու ի յայտ եկած ժողովրդականութիւնը անհաւատալի կը թուի իր բարեկամներու շրջանակին ու սկեպտիկներուն հաւասարապէս: Ինքը` հայ աւետարանական համայնքի զաւակ, ես` հայ կաթողիկէ, բայց եւ այնպէս, տասնամեակներու ընթացքին մեր միջեւ երբեք գաղափարական բախում եւ վէճ տեղի չէ ունեցած, այլ` խոր սերտակցութիւն ու հասկացողութիւն: Ընդհակառակը, կարծէք համայնքային նոյն ընտանիքին պատկանէինք: Արդարեւ, Զաւէն Խանճեանի նկարագիրին մէջ չկար հակաճառել ու դիմացինը վիրաւորել: Իրեն յատուկ ժպիտով ան մտիկ կ՛ընէր զրուցակիցին առարկութիւնները եւ անհաճոյ թուացող ելոյթը ու իր այդ կեցուածքով զինաթափ կ`ընէր զայն: Ճիշդը` այս պահուս շուարած եմ ու չեմ գիտեր իր այդ յատկութիւնը աստուածատո՞ւր կոչել, թէ՞ բնատուր…
Գասպարեան կաթողիկոս-պատրիարքը Գուբելեաններու յարկին տակ, կողքին`
Ներսէս Սեթեան ու Վարդան Աշգարեան եպիսկոպոսները:
Գրչեղբայր Զաւէնին անսահման նուիրումին ու տքնաջան աշխատանքին իբրեւ արդիւնք` հայ աւետարանական համայնքը թեւեր առաւ, աւելի բարգաւաճեցաւ, հզօրացաւ: Դժբախտաբար հայ կաթողիկէ համայնքը նոյն բախտին չարժանացաւ` հակառակ իր ծոցին մէջ գործող երիտասարդ մտաւորականներու գերմարդկային ջանքերուն: Որովհետեւ հայ կաթողիկէ կղերին որոշ մէկ մասը, դժբախտաբար, տառացի ու բառացի առած է` հօտ եւ հօտարած հովիւի դրոյթը, ու իր կողքին չի հանդուրժեր աշխարհական ղեկավարութիւն: Բացառութիւնները միշտ յարգելի են… Այո՛, մեր կղերը մեծ մասամբ ժխտական ընթացք որդեգրած է համայնքին մէջ գործող մտաւորական ղեկավարութեան հանդէպ, որուն համար կարելի չէ միայն կղերը այպանել…
Փոխարէնը` ողբացեալ Զաւէն Խանճեանին ամբողջ կեանքը անսակարկ նուիրում եղած է իր ազգին, իր համայնքին, հայ դպրութեան ու իր ընտանիքին, իր սիրելի կողակիցին` Սոնային, իր դստեր` Վանային, իր մանչերուն` Վարդգէսին ու Հրակին եւ իր թոռներուն: Անոնք ալ, իրենց կարգին, մեծապէս գնահատած են իրենց ծնողաց սէրն ու գուրգուրանքը` հաւատարիմ մնալով իրենց ջամբուած հայեցի ու հոգեւոր դաստիարակութեան:
Մեր ողբացեալ գրչեղբօր Զաւէն Խանճեանին կիրարկած ու գործի դրած չափանիշները իրեն յաղթահարել տուին աներեւակայելի բարձունքները: Ասոր հետ մէկտեղ, իր կողքին ամուր նկարագիրով կողակից ունեցած ըլլալը մազաչափ իսկ չի նուազեցներ անոր ղեկավարի արժանիքները: Եւ հակառակ իր վայելած ժողովրդականութեան ու պատիւին` ան մինչեւ վերջին շունչը պահեց իր օրինակելի համեստութիւնը:
Չեմ գիտեր` ի՛նչ բառերով բացայայտել այն իրողութիւնը, թէ Զաւէնը, իրեն մտերիմ բարեկամ Երուանդ Գոչունեանին հետ, որպէս ներհուն մտաւորականներ ու գրչակից ընկերներ, իրենց խոնարհ անկիւնէն, շինիչ մասնակցութիւն բերած են ամերիկահայ գրական կեանքին: Երկուքին ալ յիշատակը միշտ վառ ու կենդանի պիտի մնայ զիրենք ճանչցողներուն ու ընդհանրապէս ընթերցող հասարակութեան մէջ…
Հողը թեթեւ գայ, եղբա՛րք սիրելի…
Զաւէնին գրական արգասիքներու մաս կը կազմեն երեք հատորներ` «Այս տունը քուկդ է, թէ իմս», «Սրտի ու մտքի ցոլքեր» եւ «Հալէպ առաջին կայանը»: Նաեւ` հայերէն ու անգլերէն լեզուներով բազմաթիւ յօդուածներ, որոնք լոյս տեսած են հայ մամուլի մէջ:
2 փետրուար 2025, Ռիչմընտ, Վիրճինիա