ՀԱՄԲԻԿ ՊԻԼԱԼԵԱՆ
Կեանքի արագասոյր թաւալքին առընթեր, բարեբախտաբար, դեռ որոշակի եւ հնչեղ ներկայութիւն են պատմական այնպիսի դիպաշարեր, որոնք սեփականութիւնն են եղած ազգի մը, որ բազմադարեայ մաքառումներուն շնորհիւ կրցած է պահպանել իր եզակի դիմագիծը, ինքնուրոյն պահուածքն ու ազգային արժանապատուութիւնը:
Այլ ըսած, խօսքը կը վերաբերի հաւաքական արժեհամակարգի մը, որ դարերու դրոշմը կը կրէ ցարդ ու դաժան փորձութիւններէ անցած ըլլալով` կը շարունակէ յոյս ու կորով, միտք ու կամք ներշնչել տուեալ ազգին, որ կարենայ պաշտպանել ինքզինք ու տիրութիւն ընել սեփական երկրին, հողին, ազգային արժէքներուն եւ պետութեան:
Արդ, մտահան պէտք չէ ընել ճշմարտութիւն մը անսեթեւեթ, որ պատմութիւնը իր բոլոր ելեւէջներով ունի տրամաբանութիւն, որով կ՛առաջնորդուի՛ն ժողովուրդներ, եւ շատ անգամ անոնք խորասուզուելէ ետք այս կամ այն պատմական դիպաշարի խորքը, լոյսին կը բերեն անոր թողած ազդեցութիւնն ու հետեւանքը` յանուն ապագայ սերունդներու ինքնաճանաչողութեան:
18 փետրուար 1921:
Արդի հայոց պատմագրութեան էջերուն արձանագրուած ապստամբութեան մը մասին է խօսքը, որ հարիւր եւ աւելի տարիէ ի վեր ու ամէն պատեհ առիթի կը նշուի այս կամ այն հայաշունչ գաղութի մէջ, պարզապէս նորահաս սերունդի գիտակցութեան մէջ ամրագրելու տուեալ ռազմական արարքին եւ ըմբոստութեան կարեւորութիւնն ու իմաստը:
Այլապէս շեշտադրելու հեքիաթային այս դիպաշարին հնչեղութիւնը, որ Հայոց պատմութեան մէջ կը գրաւէ իր ուրոյն տեղը, որովհետեւ, համաժողովրդական բնոյթ ունենալով հանդերձ, անիկա կը պարփակէ համազգային բռունցքի եւ պոռթկումի ուժեղ արտայայտութիւն, երբ թուրքի եաթաղանը ապրելէ ու պետականութիւնը կորսնցնելէ ետք, այս անգամ դէմ յանդիման կը գտնուէր պոլշեւիկեան արիւնարբու վարքագիծին, թալանին, տմարդի ոճիրներուն եւ աւազակաբարոյ վերաբերումին:
Փաստօրէն, համայնավարութեան մուտքը` Հայաստանի շրջակայ երկիրներ, այդքան ալ հեզասահ ընթացք չունեցաւ. իշխանափոխութիւն, ձերբակալութիւնն ու արեան հեղումը «սովորական» երեւոյթներ դարձեր էին, պետութիւններ յաջորդաբար կը կորսնցնէին իրենց ինքնիշխանութիւնն ու անկախութիւնը:
Ճիշդ է, որ հայ ժողովուրդը` շնորհիւ Մայիսեան հերոսամարտերուն, կրցած էր կերտել անկախ պետութիւն, սակայն ան կարճատեւ կեանք մը պիտի ունենար:
Օրին, աշխարհաքաղաքական խօլ մրցակցութիւնն ու Լենին-Քեմալ խունթայի թաքուն ու բացայայտ գործակցութիւնը` Հայաստանի իշխանութեան պարտադրեց համաձայնութիւն կնքել համայնավար վարչակարգին հետ, ուր յստակօրէն կը նշուէր խաղաղ ու անվտանգ իշխանութեան յանձնումը, սակայն դէպքերու ընթացքը ի վնաս հայութեան պիտի ըլլար, երբ պոլշեւիկ խուժանը իր արիւնոտ թաթով սկսաւ գործել` ահ ու սարսափ տարածելով ամէնուրեք:
Դրօ-Լըքրան համաձայնութիւնը կը վիժէր, իսկ ամբողջ հասարակութիւն մը կը մատնուէր դժոխային վիճակի: Անօրէն ձերբակալութիւններ ու անասելի ոճիրներ առօրեայ երեւոյթ կը դառնային:
Մայիսեան հերոսապատումը կերտած հայ ֆետային ու գեղջուկը, թալանի եւ սպանդի սարսափին դիմաց, ստիպողաբար կը բարձրացնէր պայքարի դրօշը եւ կը դիմէր զէնքի: Հայութեան ըմբոստութիւնը կը ստանար համաժողովրդական բնոյթ, իսկ շարժման կը միանար երկրի մտաւորական, զինուորական ու քաղաքական ընտրանին:
Շուտով Հայրենիքի փրկութեան կոմիտէն կը ստանձնէ շարժման ղեկավարութիւնը` գլխաւորութեամբ Սիմոն Վրացեանի եւ այլ գործիչներու, որոնք կը յաջողին կասեցնել արեան հեղումը` բանտերէ ազատելով բազում յեղափոխականներ ու ազգային գործիչներ, որոնք ձերբակալուած էին եւ ենթակայ գնդակահարումի:
Փաստօրէն, Երեւանի բանտին մէջ կացինահարուած էին Համազասպի նման հերոսներ, որոնք մասնակցած էին հայոց ազատագրական պայքարին:
Իր ազգային արժանապատուութեան տէր հայութեան ըմբոստ ոգին արթնցած էր, իսկ բռնակալութեան դէմ պայքարելու կամքը` վերահայացած: Եռագոյնը դարձեալ սկսաւ սաւառնիլ հայոց պետական կառոյցներու ճակատին: Հայը յաջողած էր ճզմել, այս պարագային, կարմիր բռնակալութիւնը եւ պարտադրել իր ազգային կամքը:
42 օրերու հեքիաթային ապստամբութիւնը իր լրումին պիտի հասնէր: Էականը, Կասեան-Նուրիջանեան-Աթաբեկեան համայնավար խունթան ստացած էր ուժգին հարուած ու անոնց ատելավառ ու թշնամական քարոզչութիւնը պահ մը շիջած էր:
Աւելի՛ն. անմեղ որբերու թէ գիւղացի հայութեան չոր հացը թալանած ստահակ համայնավարներու խժդժութիւնները կը կասեցուէին շնորհիւ հայութեան ամուր եւ միասնական կեցուածքին:
Միւս կողմէ, դառնութեամբ կ՛արձանագրե՛նք, որ անցեալէն ժառանգուած մտայնութիւն մը կը շարունակէ յամենալ, երբ նման պատուաբեր ազգային ծառացում մը կը ներկայացուի իբրեւ «արկածախնդրութիւն» եւ «եղբայրասպանութիւն», երբ համաժողովրդական ըմբոստութիւնը կը վերագրուի ՀՅ Դաշնակցութեան, երբ նման արժանահաւատ կեցուածք կը բնորոշուի իբրեւ ողբերգութիւն:
Այո՛, օրին, ՀՅ Դաշնակցութիւնը` թելադրուած իր ազգային-գաղափարական հաւատամքէն, համոզումէն եւ վարքագիծէն, ստանձնեց շարժման ղեկավարութիւնը եւ ժողովուրդը առաջնորդեց հաւատարմօրէն:
Ճիշդ է նաեւ այն, որ դաշնակցական հրապարակագրութիւնը ցարդ կը յիշէ ու լոյսին կը բերէ նման համաժողովրդական արարք ու ազգային ըմբոստութեան ոգի ու կամք պարփակող ապստամբութիւն, այդուհանդերձ, գաղութահայ կեանքէ ներս սկսած է տակաւ շիջիլ նման հերոսապատումներու նշումը, բարձրաձայնումն ու պատեհ առիթներու տօնակատարութիւնը:
Որպէսզի օտարամոլի ու ապազգային երեւոյթները մասամբ չէզոքացնենք մեր առօրեայէն, պարտաւոր ենք գաղութահայութեան ներշնչման յենարաններ վերստին կեանքի կոչել, եթէ երբեք ուշացած չենք ըստ ամենայնի:
Նկատի ունենալ նաեւ, որ
1. 1921 Փետր. 18-էն առաջ ալ, 1920 Հոկտեմբերէն Գարեգին Նժդեհ ապստամբութեան դրօշ պարզած էր համայնավարութեան դէմ՝ Զանգեզուրի մէջ եւ անկախութիւն հռչակած, որ բաւական երկար տեւեց: (Այս պահուն չեմ յիշեր ճշգրիտ ամիսը) եւ ուր ապաստան գտաւ Հայաստանի փրկութեան կոմիտէն:
2. Դաշնակցութեան պատմագրութիւնը «ապստամբութիւն» որակած է Փետր. 18, մինչդեռ ան յաջողած եւ բոլշեւիկ պետութիւնը տապալած յեղափոխութիւն էր: Առաջինը եւ յաջողածը համայնավար պատմագրութեան մէջ:
3. Ձայնս կը միացնեմ, որ պէտք չէ մոռացութեան տրուի կամ անտեսուի այս տարեդարձը: Անով կարելի է ոգեւորել տարեց սերունը իսկ երիտասարդներուն հպարտութիւն ներշնչել…