ՏՈՔԹ. ՍԱՆԱՀԻՆ ՆԱԼՊԱՆՏԵԱՆ
Սրբացած դէմքեր, հերոսներ, սրբացած պատմութիւն, նուիրուած` սուրբ աշխատանքին… Դաշնակցութեան պատմութիւնը կերտողները եւ գրողները մենք հիմա կը նկատենք` սուրբեր, անբիծ հերոսներ, իտէալական ու անզուգական դէմքեր: Սակայն մեր պատմութիւնը գրողները սուրբեր չէին, անշօշափելի երազային դէմքեր չէին, մեզի նման անձեր էին` երազներով եւ ապրելու կամքով, մեզի նման ուսանողներ էին` իրենց մասնագիտական ճիւղով հետաքրքրուած եւ միշտ աւելի բարձր ուսման ձգտող, մեզի պէս երիտասարդներ էին` անձնական կեանքի երազներով եւ սէրով, նոր մարտահրաւէրներու մէջ ընկղմող եւ շատ անգամ նոյնիսկ` անփորձ: Մենք որքան մոռնանք, որ անոնք մեզի նման մարդ էակներ էին եւ զանոնք դարձնենք միայն պատմութեան գիրքերու մէջ գտնուող անձեր` առանց ծանօթանալու իրենց կեանքի մանրամասնութիւններուն եւ իրենց գրած նամակներուն, այնքան հեռու եւ դժուար կ՛ըլլայ մեզի համար` իբրեւ դաշնակցականներու փորձել իրենց նման ըլլալ:
Մեզի պէս դժուարութիւններ ունէին եւ աւելի՛ն: Եթէ այսօր հայութիւնը յուսախաբ է իր կորուստներով, իր մարտահրաւէրներով, թրքական կայսրութեան ժամանակ հայութիւնը կորսնցուցած էր իր լրիւ յոյսը ոչ միայն ազատութեան, այլ նաեւ` արժանապատիւ կեանքի: Յեղափոխական շարժումներն էին, որոնք ոչ միայն հայուն պատիւը փրկեցին, այլ ցոյց տուին, որ հայը պիտի չզիջի իր իրաւունքներէն, հայը ակն ընդ ական, ատամն ընդ ատաման պատրաստ է ոչնչացնելու հայուն վնաս հասցնողը եւ, վերջապէս, հայը ո՛չ մահէն, ո՛չ ալ կախաղանէն կը վախնայ, այլ ուրախութեամբ կը դիմաւորէ մահը` յանուն ազգի ազատութեան:
Սակայն այս մէկը չիրականացաւ առանց ներքին կամ արտաքին դժուարութիւններու:
Post Hoc Ergo Propter Hoc (Այս դէպքէն յետոյ, ուրեմն այս դէպքի պատճառով: Այլ խօսքով, իւրաքանչիւր երեւոյթ, որուն ուրիշ երեւոյթ կը հետեւի, անմիջապէս պատճառը կ՛ըլլայ այդ հետագայ երեւոյթը), ինչպէս Քրիստափոր Միքայէլեան նկատեց, ա՛յս էր ամբոխային տրամաբանութիւնը յեղափոխական շարժումներուն մասին, թէ` այս շարժումներն էին իսկական պատճառը կոտորածներուն, նշելով, որ յեղափոխական շարժումները ծնունդ առին հայ ազգը պաշտպանելու նպատակով եւ ոչ հակառակը, եւ վստահաբար երբ կը դիմադրես, թշնամին կը փորձէ աւելի զօրաւոր ուժով յարձակիլ:
Քրիստափոր Միքայէլեան կրնար յուսահատիլ, կրնար դադրիլ իր յեղափոխական կեանքէն, որ նուիրած էր ազգին, ժողովուրդին եւ այդ ամբոխին, որ նոյնիսկ չէր հաւատար յեղափոխութեան հարկաւորութեան: Սակայն դարձաւ հերոս` ոչ միայն նահատակուելով, որ միշտ կը յիշենք, այլ նոյն կամքով շարունակելով իր նպատակը` անկախ բոլոր դժուարութիւններէն:
Այսօր մեր կուսակցութեան 134-ամեակը կը նշենք ի պատիւ սերունդէ սերունդ, 1890-էն մինչեւ օրս, բոլոր դաշնակցական յեղափոխականներուն, հիմնադիր կամ նոր անդամներու, նշանաւոր կամ թաքնուած դէմքերու, որոնք քաջութիւնը ունեցած են բոլոր դժուարութիւններուն եւ մարտահրաւէրներուն դէմ պայքարելու եւ անդադար շարունակելու Դաշնակցութեան նպատակներու պահպանումն ու իրականացումը` առանց յուսախաբ ըլլալու:
Պատմութիւնը տակաւին կը գրուի, իսկ մեր պարտականութիւնն է շարունակել նոյն կամքով, նոյն ոգիով:
