«Ճանաչելու իմաստութիւնն ու խրատը, հասկանալու խօսքերը հանճարեղ, ընկալելու խօսքի դարձուածքները, ուսանելու ճշմարիտ արդարութիւնը եւ ուղղուելու դէպի իրաւունքը, անուսումներին տալու խորագիտութիւն, երիտասարդներին` գիտելիք եւ կողմնորոշում: Քանզի դրանք լսելով` իմաստունն աւելի կ՛իմաստնանայ, կրթեալը կը ստանայ կեանքի ուղեցոյց: Սրանով մարդ կը հասկանայ իմաստունների խօսքերը` նրանց իմաստուն խօսքերը, նրանց առակները, նրանց այլաբանութիւններն ու հանելուկները: Իմաստութեան սկիզբը երկիւղն է Տիրոջից, իմաստութիւնը բարիք է նրանով առաջնորդւողների համար: Բարեպաշտութիւնն առ Աստւած սկիզբն է զգօնութեան, իսկ ամբարիշտները մերժում են իմաստութիւնն ու խրատը»: Ահա Սողոմոնի առակների գրքից այն առակը, որն առաջինն է թարգմանուել հայերէնի, եւ որի առաջին նախադասութիւնը` «Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ, իմանա՛լ զբանս հանճարոյ»-ն մեզ յայտնի է որպէս այն նախադասութիւնը, որից Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցը սկսեց Աստւածաշնչի հայերէն թարգմանութիւնը, տառերի գիւտից յետոյ:
Թէեւ պատմութեանը յայտնի չէ, թէ Մաշտոցն ինչո՞ւ է Աւետարանի թարգմանութիւնն սկսել հէնց Սողոմոնի առակներից, այդուհանդերձ, համադրելով բազմաթիւ պատմաբանների կարծիքները` կարելի է ենթադրել, որ նրա ընտրութիւնը կանգ է առել հէնց Առակների գրքի վրայ, քանզի վերջինս բազմազան էր եւ ունէր հետաքրքրական բովանդակութիւն եւ ապագայ աշակերտների համար կարող էր հանդիսանալ նախաշաւիղ-ընթերցարան: Ընտրութեան համար, ըստ երեւոյթի, կարեւոր է եղել նաեւ այն փաստը, որ առակներն իրենց մէջ ներառել են այնպիսի յատկանիշներ, ինչպիսիք են` իմաստութիւնն ու հանճարը, ծնողների ու զաւակների փոխայարաբերութիւնը, օտարամոլութիւնն ու հայրենասիրութիւնը, ջանասիրութիւնն ու ընչաքաղցութիւնը, արդարութիւնն ու խաղաղութիւնը:
Մանկավարժական նպատակների կողքին, սակայն, կայ ոչ պակաս կարեւոր մի նրբութիւն եւս. Սողոմոնի առակներն աչքի են ընկել իրենց առաւել աշխարհիկ բովանդակութեամբ եւ աւելի մատչելի ու հասկանալի են եղել այն օրերի հասարակութեան համար, այդ պատճառով էլ, ըստ նոյն պատմաբանների` Մաշտոցը նախապատուութիւնը տուել է վերջինիս` նպատակ ունենալով քրիստոնէութիւնը հասու դարձնել ամբողջ ժողովրդին: Չմոռանանք, որ թէեւ մօտ մէկ դար էր, ինչ քրիստոնէութիւնը Հայաստանում դարձել էր պետական կրօն, այդուհանդերձ, այն դեռեւս անհասկանալի էր ժողովրդական լայն զանգուածներին, եւ նրանց շրջանում հեթանոսութիւնը շարունակում էր ամուր արմատներ ունենալ, ուստի եւ անհրաժեշտ էր առաջինը հայերէնի թարգմանել Աստւածաշունչը եւ քրիստոնէական գրականութիւնը, եւ այդ գործը սկսել ոչ թէ կրօնա-դաւանական բարդ մատչելի նիւթերից, այլ` հիմնականում ժողովրդի առօրեայի հետ գործ ունեցող, հասկանալի եւ ըմբռնելի բնագրերից:
Մեսրոպ Մաշտոցի մեծ գործի նշանակութիւնը, սակայն, պէտք չէ սահմանափակել կրօնական գործօնով միայն: Այն հայ ժողովրդի համար ունեցաւ նաեւ քաղաքական հսկայական եւ չափազանց առանցքային նշանակութիւն, ճիշդ այն ժամանակ, երբ մեր ժողովուրդն ապրում էր պետականութեան կորստի արհաւիրքը:
387 թուականին Հայաստանն առաջին անգամ բաժանուել էր Հռոմէական (395 թուականից յետոյ` Բիւզանդական) եւ Սասանեան կայսրութիւնների միջեւ, իսկ 428 թուականին Արտաշէս Գ. Արշակունու գահընկէցութեամբ Մեծ Հայքի (Արշակունեաց) թագաւորութեան անկումից յետոյ, վերածուել էր մարզպետութեան: Հայաստանի արեւելեան եւ արեւմտեան հատուածները միմեանցից օտարանում էին: Հայ ժողովորդը կանգնած էր ձուլման վտանգի առջեւ:
Օրհասական նման պայմաններում էր, որ նախարարական առաւել հզօր տները` Բագրատունիները, Մամիկոնեանները, Արծրունիները եւ Սիւնիները, յանձն առան պետականութեան պահպանման գործը, եւ նրանց կողքին կանգնեց Հայ առաքելական եկեղեցին:
Եւ հէնց Մաշտոցի բացառիկ հանճարի եւ խորը իմաստութեան շնորհիւ էր, որ ստացուեց եւ արդիւնաւորուեց հայ ժողովրդի ինքնութեան պահպանման եւ հնարաւորութեան դէպքում պետականութեան վերականգնմանն ուղղուած, հայոց նախարարական տների եւ Հայ առաքելական եկեղեցու համատեղ ջանքերը:
Մեսրոպ Մաշտոցի միջոցով հայոց դպրութեան ստեղծման շնորհիւ.
– Ստեղծուեց եւ զարգացաւ մայրենի լեզուով գրականութիւնը եւ գրագրութիւնը: Յունարէն, արամերէն եւ պարսկերէն կատարուող արքունի գրագրութիւնը, ինչպէս նաեւ` կրօնական ծէսերը, սկսեցին արուել հայերէնով, եւ հայութիւնը փրկուեց ձուլման վերահաս վտանգից:
– Քրիստոնէութիւնը դարձաւ այն շաղախը, որը միմեանց հետ կապեց հայ ժողովրդի զանգուածներին` աշխարհականին ու հոգեւորականին, ազնուականին ու ռամիկին, զօրականին ու շինարարին: Նրան յաջողուեց ներթափանցել հայ ժողովրդի հոգում ու մտքում` դառնալով նրա հոգեկառուցուածքի, աշխարհընկալման եւ նկարագրի անքակտելի մասը, որի համար էլ տառերի գիւտից ընդամէնը չորս տասնամեակ անց սրբազան պայքարի դուրս եկաւ Աւարայրում:
– Անշրջելիօրէն ամրացուեց քաղաքականապէս երկու մասի բաժանուած Հայաստանի եւ հայութեան հոգեւոր, մշակութային եւ լեզուական միասնութիւնը, որը քաղաքական միասնութեան հիմք պիտի դառնար պետականութեան վերականգնման հնարաւորութեան դէպքում:
Այլ խօսքով, Մաշտոցի միջոցով տառերի գիւտը վերածուեց հզօր եւ անյաղթ զէնքի, որի շնորհիւ, ինչպէս հայ մեծ պատմաբան Յակոբ Մանանդեանն է ասում, «Հայ ժողովուրդը պահպանեց իր գոյութիւնը հինգերորդ դարի մեծ պայքարում եւ մտնելով քաղաքակրթուած հնագոյն ժողովուրդների ընտանիքի մէջ` զարգացրեց իր ինքնուրոյն մշակոյթն ու շատ հարուստ գրականութիւնը»: Մաշտոցն իր մեծ գործով հոգեւոր իմաստով վերամիաւորեց Հայաստանն ու հայութեանը: Եւ հէնց սա է նրա մեծութեան եւ կատարած գործի նշանակութեան գաղտնիքը, եւ հէնց սա է նրա բացառիկութեան եւ յաւերժութեան պատճառը Հայոց պատմութեան հազարամեակների յորձանուտում:
