ՅԱՐՈՒԹԻՒՆ ԻՍԿԱՀԱՏԵԱՆ
Միջին Արեւելքի մասին Արեւմուտքի պատմաբաններու ուսումնասիրութիւնները, Թուրքիոյ արեւմտականացման տեսակէտով, Էրտողանի օգտակար դարձած ու ամրապնդած են անոր մենատիրական իշխանութիւնը, կը հաստատէ վերլուծաբան Նիքըլաս Տենֆըրթ (համացանցային կայքէջ.- http://cambridgelog.org/2021/08/the-misreading-of-mid-century-turkey/): Ասոր պատճառը այն է, որ միջազգային եւ թրքական հանրային կարծիքը մեծ համարում ունի ամերիկեան եւ եւրոպական պատմաբանական ու վերլուծական ուսումնասիրութիւններու վրայ` հակառակ այն իրողութեան, որ այդ ուսումնասիրութիւններուն դրդապատճառները ընդհանրապէս հիմնուած են սուտերու եւ կեղծիքներու վրայ` թիրախ ունենալով հասնելու որոշ նպատակի մը իրականացման, այս պարագային` զօրացնելու Էրտողանի դիրքը` իբրեւ Արեւմուտքի հաւատարիմ դաշնակիցի:
Տենֆըրթ կ՛աւելցնէ, որ Էրտողանէն առաջ այս տեսակի ուսումնասիրութիւնները մեծապէս ազդած են Թուրքիոյ քաղաքական կեանքին վրայ եւ պատճառ դարձած` յաջորդական պետական հարուածներու, իւրաքանչիւրին հեղինակը իր ձեւով ձգտելով Թուրքիոյ արեւմտականացման: Ուսումնասիրող Նիքըլաս Տենֆըրթ հարց կու տայ, թէ վերջին տասնամեակներու ընթացքին մենատիրութեան միջոցով Թուրքիոյ մէջ արեւմտականացման, աշխարհականութեան, ապակրօնութեան եւ արդիականացման զօրաւոր մղո՞ւմն է, որ հարուածեց ժողովրդավարութիւնը:
Քեմալականութեան ժամանակաշրջանին կրօնամոլ թուրքը երկրին մէջ իբրեւ եւրոպացի չէր զգար ինքզինք, այլ ստիպուած էր կեղծել` իբրեւ եւրոպացի ապրելու, այսինքն կարծէք թէ ան կ՛ապրէր իբրեւ երկրորդ կարգի քաղաքացի` ո՛չ ազատ եւ ո՛չ հանգիստ: Քեմալիզմը անոր վրայ բեռցուցած էր արեւմտականացումը` անոր իսլամ կրօնը մէկդի շպրտելով: Էրտողան, թուրքը արեւմտականացնել փորձելով հանդերձ, անոր տուաւ իսլամ կրօնի պաշտամունքի ազատութիւնը: Մէկ խօսքով, ան Մուսթաֆա Քեմալի սխալն էր, որ սրբագրեց` ըստ անգլիացի հրեայ պատմաբան Պըրնըրտ Լիուիսի: Սակայն եւ այնպէս, ներկայիս ալ թուրքը եւրոպացի չէ բնաւ, այլ տակաւին կը կեղծէ այդպէս ապրիլ:
Ներկայի պատմաբաններէն ոմանք ժողովրդավարութեան ստացած հարուածը կը վերագրեն Մուսթաֆա Քեմալի ապակրօնութեան ու քեմալիզմը կը նկատեն միակ յանցապարտը այս հարցին մէջ` արդարացնելով Էրտողանի թեզը:
Յամենայն դէպս Թուրքիոյ կարգ մը քաղաքներու կեանքով միայն երեւութական եւրոպականութիւն հագաւ երկիրը` թէ՛ քեմալական եւ թէ՛ Էրտողանի ժամանակաշրջաններուն: Խորքին մէջ կեանքի դաժան ու արտասովոր պահերու թուրքը տակաւին հանդէս կու գայ իբրեւ վայրենի, անտաշ եւ կիրքերով ղեկավարուող անհատը, որուն մեծ հայրերը հայասպանութիւն գործեցին մեծ ծաւալով, իսկ անոր եղբայրները այժմ իրաքեան, սուրիական, թրքական քիւրտիստաններու մէջ եւ այլուր անմեղ մարդիկ կը յօշոտեն սանձարձակօրէն:
Նիքըլաս Տենֆըրթ Էրտողանի թիւ մէկ քաջալերողներէն կը նկատէ պատմաբան Պըրնըրտ Լիուիսը, որ Էրտողանի գովաբանութենէն աւելի յառաջ անցնելով` կ՛ուրանայ իր իսկ նախապէս ընդունած Հայոց ցեղասպանութեան փաստը` զայն փորձելով պարուրել սուտերու եւ կեղծիքի մրուրով: Պարզապէս այս մարդը, որ Միջին Արեւելքի պատմութեամբ կը զբաղի, արմատներով հրեայ ըլլալով` չէ կրցած ազատօրէն գործել Միջին Արեւելքի արաբական երկիրներու մէջ եւ ընտրած է Թուրքիան` իբրեւ իրեն ապաստանարան եւ իր մութ գործերը ծածկող թանձր վարագոյր:
Պէյրութ
