ՏԻՐ
Դիւրին չէ գտնել փողոցները թափառող, գացող-եկող, ողորմութիւն խնդրող հայ մուրացկան մը, քանզի հայը, հակառակ իր տեսակի բոլոր թերութիւններուն, աշխատասէր է եւ պատուախնդիր, անհաշտ` օտարի օժանդակութեամբ ապրելու գաղափարին. այնուհանդերձ, մեր մէջ կը նշմարուին մուրացկանութեան որոշ երեւոյթներ, մօտեցումներ, մանաւանդ` հասարակական կեանքին մէջ:
Այդ երեւոյթներէն ընդվզած` 137 տարիներ առաջ երգիծաբան Յակոբ Պարոնեան հրատարակեց իր գլուխ գործոց «Մեծապատիւ մուրացկաններ» երկը, որ կը նկատուի հայ երգիծաբանութեան լաւագոյն աշխատութիւններէն մին: Ճիշդ է` վէպի հերոսները կը գործեն ու անոնց «քաջագործութիւնները» բոլորն ալ երեւակայական Պոլսոյ մէջ տեղի կ՛ունենան, այնուամենայնիւ հերոսներու տիպարները, պատմութեան արարքներն ու արծարծուած երեւոյթները Պարոնեանի սեփական յօրինումները չեն: Երեւակայութեան սկիզբը միշտ ալ ներկան է:
Որո՞նք էին մեծապատիւ մուրացկանները, եւ ինչո՞ւ Տրապիզոնէն ժամանած պարզամիտ մեծահարուստ Աբիսողոմ աղային տեսակ-տեսակ խաբեբայական միջոցներով շորթեցին: Եկեղեցւոյ քահանան, պարբերաթերթի լրագրողը, դպրոցի ուսուցիչը, Թաղական խորհուրդի անդամը, այսինքն` «լուսաւոր» մտաւորականութիւնը: Թէ ի՞նչն էր մղած արժանապատուութիւն վայլող, բարձր կրթութիւն ունեցող անձինք ռամիկներու վայել միջոցներու, լուրջ ուսումնասիրելի է, բայց անոր կարճ պատասխանն է` հակամշակութային- հակամտաւոր մթնոլորտը, որուն ճնշումին տակ իւրաքանչիւրը դարձած էր պատեհապաշտ եւ «պատուական» մուրացկան:
Այդ մթնոլորտը տիրած էր մտաւորականութեան կեդրոն Պոլսոյ մէջ եւ տակաւին կը շարունակէ տիրել սփիւռքեան գրեթէ բոլոր գաղութներուն մէջ, եւ ասոր իբրեւ հետեւանք` հայ մտաւորականը յաճախ անտեսուած, չվարձատրուած, իր կարծիքը արհամարհուած, աշխատանքը արժեզրկուած անտիպ մնացած է, եւ գրեթէ միշտ խոր ծերութեան ժամանակ կամ յետմահու` մեծ համբաւի տիրացած:
Արդար է յիշել, որ Պարոնեան ինք զոհ մըն էր այդ մթնոլորտին, ամբողջ կեանքը ապրելով անվերջ տանջանքի հալածանքով, վերջաւորութեան մահանալով խոր չքաւորութեան մէջ եւ հայ համայնքի սառնասիրտ հայեացքներուն ներքոյ: Ճակատագիր, որուն իրմէ առաջ ենթարկուած էին երիտասարդ բանաստեղծ Դուրեանը եւ տասնամեակներ ետք մեծն Թէքէեանը, եւ ուրիշ վեհանձն մտաւորականներ, որոնք չուզեցին խիղճ, գրիչ, պաշտամունք վաճառելով` դառնալ «մեծապատիւ մուրացկաններ»:
Եւ տակաւին մարդիկ հարց կու տան` ինչո՞ւ երիտասարդ նոր մտաւորական դէմքեր երեւան չեն գար. ինչո՞ւ երեւան գան եթէ հայ հասարակութիւնը վերջին 200 տարիներուն (որոշ բացառութիւններով) փաստեց այն վարկածը, որ հայ մտաւորական ըլլալ` կը նշանակէ «պատուական» մուրացկան դառնալ:
