Խաչիկ Թէօլէօլեան Եւ Սփիւռքագիտութիւնը (Թ.)

ԳԱՌՆԻԿ ԱՒ. Ք. Գ.

Է.- Աքսորի Մասին

Յունական դիցաբանութեան մէջ կար աստուածուհի մը, որուն անունն էր «Ֆիկէ՛» կամ «Ֆիկի՛»: Փախչելու պատում մը կապուած էր անոր: Դիցաբանական անունը գոյական եւ բայ (ֆե՛ւկօ, որ մեր սահմանական եղանակի եզակի առաջին դէմքն է) դարձած էր եւ նշանակած` փախուստ, խուսափանք. փախչիլ, խուսափիլ: Սկզբնապէս անհատի կամաւոր արարք էր, ետքը առած էր նաեւ փոխվրէժի հակազդեցութիւն կանխելու համար` քաղաք-պետութեան կողմէ իր սահմանէն արտաքսելու կամ հեռացնելու իմաստ: Շատերու ենթադրութիւնն է, թէ հին շրջանի յոյներուն քով բառին կերպերը նշանակ էին աքսորի եւ աքսորուելու: Յունարէնը ետքը, լատիներէնի ազդեցութեամբ, պիտի ունենար «էքսօրիա» (տառացիօրէն` սահմանէն կամ հորիզոնէն անդին, նշանակ` աքսորի) գոյականը եւ «էկզորիզօ» (մեր սահմանական եղանակի եզակի առաջին դէմքն է) բայը:

Հռոմայեցիները պիտի ունենային իրենց բառերը` «էքսուլ» (աքսորական մարդ), եւ «էքսիլում» (աքսոր), «ադ էքսիլիում» (աքսորել): Բառին ծագումը մութ է, ուստի` ստուգաբանութիւնն ալ դժուար: Զանազան ենթադրութիւններ կան: Թէօլէլօլեան բային առնչաբար անոնցմէ մէկը զատած է: Իր զատածը` «էքս-սալիրէ»-ն է, զոր բացատրած է իբրեւ յանկարծ դէպի դուրս ոստնուլ, սահմանէն դուրս խոյս տալ, նաեւ ոճիրի մը պատճառով` արտաքսում: Վերջին նշանակութեան առնչաբար աւելցուցած է, որ աքսորը այլընտրանք մըն էր մահապատիժի, անիկա աքսորականին ընտանիքին կը խնայէր սեփական կալուածին առգրաւումը եւ կը կանխէր ընկերութեան մէջ փոխվրէժի եւ պայքարի բարդացումը: Եւ քանի աքսորականին վերադարձը կրնար գրգռել ոճրային պայքարը, մահապատիժի սպառնալիքով` անոր խստօրէն կ՛արգիլուէր վերադառնալ: Կային պարագաներ ալ, որոնց ժամանակ մը ետք կ՛արտօնուէր վերադառնալ:

Մինչ յունական եւ հռոմէական աքսորը անհատի փորձառութիւն էր, բաբելական գերութեան հրէական փորձառութիւնը անոր պիտի աւելցնէր նաեւ հաւաքական նշանակութիւն, որ պիտի արտայայտուէր «կոլահ» եւ «կալութ» բառերով: Առաջինը ցրօնքային համայնքի եւ վայրի նշանակութիւնը ունէր ու այնպէս կը տեւէ. երկրորդը` աքսորի համայնքէ ու վայրէ աւելի` ողբերգական հոգեխառնութեան, որ դեռ ողջ է` հակառակ ցեղապաշտ գաղափարաբանութեան մը կեցուածքին, թէ սեփական պետութեան ստեղծումէն վերջ` ալ «կալութ» չի կրնար ըլլալ: «Կալութ»-ը, որ մեր լեզուին «գաղութ»-ը պիտի ըլլար, յետ Քրիստոսի 70 թուականին Երուսաղէմի տաճարին կործանումէն եւ ժողովուրդի ցիր ու ցանումէն յետոյ սփռեալ հրէութեան հայրենի սրբութիւններէն արմատախլուածութեան հոգեխառնութիւնը արտայայտող անուան պիտի վերածուէր: Նաեւ պիտի ունենար ապաշխարութեան ու հոգե-որոնումի եւ Մեսիայի գալստեամբ` «սուրբ հող» վերադարձի նշանակութիւն, որ տակաւին ակնկալութիւն մը կը մնայ կրօնական շրջանակներուն մէջ: «Կալութ»-ը, ըստ իսկութեան, կրօնական եզր է:

Թէօլէօլեանի սահմանումը «աքսոր» բառին:

Նախ տուած է պայմանական սահամանում մը, ապա` զայն զարգացուցած: Գրած է, թէ անիկա «կացութիւն» մըն է, ուր «անհատ մը կամ համայնք մը կա՛մ բռնի դուրս դրուած է, կա՛մ ինքզինք դուրս դրած է տեղէ մը, որ իր տունը կը համարէ: (Տուն մը)` որուն գործերուն սեւեռուած կը մնայ, եւ ուր վերադառնալ կը փափաքի»:

Ինք, սկիզբէն, իր այս սահմանումը պայմանական, ուստի թերի տեսած է, անկիրարկելի` անցեալի եւ ներկայի իբրեւ «աքսոր» բնորոշուող կացութիւններուն (աւելցնեմ նաեւ` վիճակներուն): Եւ ձեռնարկած է զարգացնելու զայն, ինչպէս ըսի:

Սահմանումը կ՛ենթադրէ, 1) որ կայ աշխարհագրական տեղ մը, որուն կը պատկանի անհատը կամ համայնքը: Այն տեղը ծննդավայրն է, երկիր-տունն է, հայրենիքն է (ոմանց համար` նաեւ մայրենիքը, կամ` մայր-հայրենիքը – ԳՔ): Պատկանելիութեան իմացքը յաճախ խնդրայարոյց է եւ տարածուն յստակացում կը պահանջէ` ըստ տուեալ աքսորի իւրայատկութեան: 2) Աքսորի պատճառները խնդրարկելի են: Կան ակամայ աքսորը եւ կամաւոր աքսորը: Նոյնիսկ երբ մէկը կամաւորաբար աքսոր գացած է, կը զգայ, որ իր մեկնումի պատճառներուն մէջ կայ ակամայ, հարկադրիչ տարր մը: Բայց անոնք, որոնք մնացած են իրենց տեղը եւ` ցոյց տուած, որ կարելի է տանիլ «անտանելի»-ն, կրնան համաձայն չըլլալ մեկնողին: Եւ այս հիմնական անհամաձայնութիւնը կը պարզէ, թէ ինչ որ ենթակայականօրէն տեսնուած է իբրեւ «աքսոր», ոմանց կրնայ թուիլ աւելի չուում մը հայրենակիցներու մօտ: 3) «Աքսոր» եզրին մէջ կայ ետին ձգուած երկրին անցուդարձերուն անդադրում մտահոգութիւն մը: Աքսորականը, կամ ըսենք` ինքզինք աքսորական համարողը սեփական երկրին դէպքերուն կը հետեւի, կրնայ փորձել անոնց վրայ ազդել եւ սովորաբար կ՛ապրի յուսալով եւ փափաքելով հոն վերադառնալ:

Անդրադառնալով վերջին երկու դարերու «աքսոր»-ի կերպերուն` Թէօլէօլեան անոնց բազմաթուութիւնը եւ բազմազանութիւնը պարզած է` միաժամանակ նշելով, որ նոյնիսկ անոնց ընդհանուր ակնարկը ի վիճակի չէ ամփոփելու բոլոր կերպերը: Անոնցմէ սակաւ շարքի մը իր անդրադարձներուն աւելցուցած է իր առարկութիւնները, զանոնք նրբօրէն քակտելով: Իր տուած շարքէն միայն կը թուարկեմ երեք օրինակներ. Եգիպտոսէ մոմիաներու Եւրոպայի թանգարաններուն մէջ ցրուածութիւնը աքսոր անուանուած է: Ցրօնքի կառավարութիւններ իրենք զիրենք աքսորի կառավարութիւններ հռչակած են: Քաղաքական, մտաւորական կամ արուեստագէտ դէմքեր աքսորականներ ճանչցուած են, կը ճանչցուին: Եւ այլքն: Առարկութիւնները գրի չառի, որովհետեւ իր յօդուածի եզրայանգման մէջ յստակօրէն արտայայտուած է իր նախընտրութիւնը աքսորի հասկացողութեան, որ նաեւ իր քննանիշն է:

Եզրայանգումը Էդուար Սայիդի միտքերուն իր համակրական յարասութեան մէջ կ՛ամփոփուի: Սայիդ, որ հեղինակն է նիւթին վերաբերեալ գրքի մը (Ռեֆլեցտիոնս ոն Եխիլե) եւ փորձագրութիններու, կրցած է խուսափիլ աքսորի հասկացողութեան զգացական դիւրընկալումէն (կարելի է ըսել նաեւ` թիւրընկալումէն): Աքսորը, ըստ իրեն, արտասովոր կերպով կը հարկադրէ խորհիլ սոսկալի փորձառութեան մասին: Իրաւ աքսորը վերջնական կորուստի կացութիւն մըն է: Պաղեստինցի մտաւորականը մէջբերում մը ըրած է միջնադարեան խորհող` Հիւկօ Սէյնթ-Վիքթորցիէ, որ գրած է. «Ան, որ իր հայրենի տունը քաղցր կը գտնէ` տակաւին մատղաշ սկսնակ մըն է. ան, որուն համար ամէն երկիր նման է իր ծննդավարին, արդէն ուժեղ է. բայց կատարեալ է ան, որուն համար ամբողջ աշխարհը` օտար աշխարհ է»: Սայիդ, նման Հիւկոյի, «յաջողապէս» առարկած է, թէ աքսորականը պէտք չէ որ հրաժարի իր ծննդավայր երկրէն, պէտք է պահպանէ անոր իր ամուր կապուածութիւնը եւ սակայն պէտք է որ գտնէ բարոյական եւ իմացական ուժը գործելու ընդմէջ եւ անդին` քան յարատեւ կապուածութիւնը, յանձնառութեամբ մը, որ աշխարհը իր տունը կը համարէ: