Համաշխարհային Ա. պատերազմի ժամանակ Միջերկրական ծովուն արեւելքը դարձած էր պատերազմի դաշտ:
Ֆրանսան, Անգլիան, Գերմանիան, Ռուսիան, օսմանական Թուրքիան եւ այլ պետութիւններ, իրենց շահերէն մեկնելով, մասնակից եղան պատերազմին:
Թուրքը կ՛ուզէր վերատիրանալ օսմանական կորսնցուցած տարածքին, մանաւանդ` Կիլիկիոյ շրջանին, որ ունէր բերրի դաշտեր եւ յարմար ելք դէպի ծով, որպէսզի ապագային կարողանայ Քերքուքի նաւթը դուրս բերել դէպի Եւրոպա եւ ապահովել Թուրանի ճանապարհի ելքերէն մին…
Ֆրանսան նոյնպէս կ՛ուզէր տիրանալ նոյն շրջանին` մեկնելով իր տնտեսաքաղաքական շահէն. արդարեւ, Ռուսիա կարողացած էր տիրել Պաքուի նաւթին, Գերմանիան` պարտուած, Անգլիան տիրած էր մեծ մասամբ Արաբական ծոցին:
Կիլիկեցիք, որոնք տակաւին 1000 տարիներ առաջ կարողացան միաւորուիլ եւ ստեղծել իշխանութիւն, ապա հասնիլ թագաւորութեան, սկսած էին հիմնել պետականութիւն, միասնական օրէնք համայն Կիլիկիոյ տարածքին (Սմբատեան դատաստանագիրք), Ազգային հիւանդանոց (Զապէլ թագուհիի կողմէ հիմնադրուած Սիսի մէջ մօտ 1215 թ.), աղքատներու համար իջեւաններ ու խոհանոցներ Կիլիկիոյ մեծ քաղաքներու մէջ, որոնց ծախսը կը հոգար Ռուբինեան տոհմը, տարբեր բերդերու եւ վանքերու մէջ մատենադարաններ` ուսումնական նպատակով, բժշկական դպրոց` Մխիթար Հերացիի տնօրինութեամբ… Շարքը երկար է:
1510-էն ետք թուրք օսմանցին գրաւեց Կիլիկիան` փոխարիներով Մեմլուքները:
Թուրք օսմանական կայսրութեան ներկայութիւնը Կիլիկիոյ տարածքին աւելի կործանիչ էր, քան` Մեմլուքեանը, որովհետեւ վերջինները կը հետաքրքրէր նիւթական հարկը եւ ստրուկը, իսկ թուրքին… հո՛ս էր հարցը: Թուրքը եկած օրէն սկսաւ նախ շրջանին անունը փոխել, բնիկ ժողովուրդը իր մէջ ձուլել, արգիլել հայերէնը, ոչնչացնել մշակոյթը` դպրոց, վանք, մէկ խօսքով` ամէն հետք, որ կը խանգարէ իր ծրագիրը: Ստեղծել թրքական պետութիւն` Կիլիկիան անուանելով Չուքորաւա շրջան, ժողովուրդին պարտադրելով աներեւակայելի հարկեր ու անմարդկային օրէնքներ: Թուրքերը ծրագրած էին շրջանը հայաթափել` ժամանակ առ ժամանակ կազմակերպելով ջարդեր, որոնց մեծագոյնը եղած էին համիտեան ջարդերը 1890-ին, երբ աւելի քան 300.000 կիլիկեցիներ, մանաւանդ Դաշտային Կիլիկիոյ մէջ ենթարկուեցան սպանդի, չհաշուած` առեւանգուած երեխաներն, եւ թուրքերուն քմահաճոյքին համար հարեմները լեցուցին մեր հայ աղջիկները, ասոնց վրայ աւելցնելով հարիւրաւոր հայկական գիւղերու աւերումը: Այս բոլորին վրայ եկաւ աւելնալու Ատանայի 1909-ի ջարդը` երկու փուլով եւ ըստ Կեդրոնական վարչութեան քննիչ յաձնաժողովին պատրաստած տեղեկագիրներուն, ընդհանուր 6473 այրիացած կիներ, ընդհանուր 11.773 որբեր (Յակոբ Թերզեան, «Կիլիկիոյ աղէտը» էջ 219-220-221, էջ 699-701-702):
Տակաւին չհաշուած` այրած, քանդուած, աշխարհի երեսէն սրբուած գիւղեր, ագարակներ, վանքեր, բնակարաններ, տասնեակ հազարաւոր զոհեր, միայն Ատանա քաղաքին մէջ` 18.627 զոհ. Պաղչէ եւ Իսլահիէ ընդհանուր այրած` 1266 տուն, Մարաշ` 783 սպաննուած, 329 այրած տուն, եւ շարքը երկար է:
Այս դժոխքը տեսած կիլիկեցին առիթը յարմար նկատեց յուլիս 1917-ին, երբ արդէն Ստեփան Սապահ-Գիւլեան, Արտաւազդ Հանըմեան եւ Միհրան Տամատեան մեծ աշխատանք տարած էին Ամերիկայի մէջ` ստեղծելով դաշնակիցներու համար Արեւելեան բանակ, որ մօտիկ ապագային պիտի կոչուէր Հայկական լեգէոն: Աւելի քան 5500 զինուոր հաշուող ճակատամարտով 10 սեպտեմբեր 1918-ին, ընդամէնը` 23 նահատակ, մօտ 70 վիրաւոր տալով, առաջին յաղթանակ կը տանի օսմանեան բանակներու դէմ («Ազդակ», 18 սեպտեմբեր 2023):
Անգլիական ու ֆրանսական բանակներու մուտքով դէպի Կիլիկիա, այդ մոխրացած եւ քանդուած գիւղերն ու քաղաքները սկսան վերակենդանանալ, միեւնոյն ժամանակ հարիւր հազարաւոր կիլիկեցիներ սկսան վերադառնալ իրենց պապենական հայրենիքը` Կիլիկիա, ապաւինելով Հայկական լեգէոնին:
Բայց այս մէկը թուրքին երազին հակառակ էր: Կիլիկեցին, որ ամբողջ 4 տարի տառապած էր անապատներուն մէջ, տուած` մօտ 1 միլիոն զոհ, սկսած էր հազարներով վերադառնալ պապենական երկիր` Հաճըն, Զէյթուն, Մարաշ, Այնթապ, Ուրֆա, դաշտային Տէօրթեոլ եւ միւս պապենական գիւղերը: Հայը ինքնավստահ կը կառուցէր, կը մշակէր իր հողը` վստահելով դաշնակից Ֆրանսային, որուն դրօշին տակ հազարէ աւելի վիրաւոր ու նահատակ տուած է: Լեգէոնականները, որոնք ֆրանսացիին համար ազատագրած էին Պաղեստինը, Լիբանանը, Սուրիան եւ հասած` Կիլիկիա, չգիտցան, որ Ֆրանսայի տնտեսաքաղաքական շահը ամէն ինչէ վեր էր: Թուրքը կը մտածէր իր նորաստեղծ հանրապետութեան սահմանը ընդարձակել Կիլիկիոյ տարածքին հաշուոյն, իսկ Ֆրանսային համար տնտեսական ու քաղաքական շահն էր կարեւորը:
Յանկարծ ֆրանսական-քեմալական զինադադար մը կը կնքուի 1920 մայիսի վերջերուն` հետեւեալ կէտերով.
1.- Մայիսի 29` թշնամութեան դադարեցում,
2.- Պոզանթի եւ Սիսի ֆրանսական զօրքերը պիտի, քաշուին մինչեւ Ատանա երկաթուղի գիծը,
3.- Մինչեւ 10 օր գերիներու փոխանակում,
4.- Այս հրամանը պէտք է ծանուցուած ըլլայ մինչեւ մայիս 30` բոլոր յառաջապահ գունդերուն: («Ջահակիր» շաբաթաթերթ, Գահիրէ, 2020, կենսագրութիւն Ապահ Պետրոսանի, էջ 329):
2 յունիսին (1920), չորեքշաբթի, ազգային մեծ ժողով մը կը գումարուի Ատանայի Ազգային միութեան շէնքին մէջ` նախագահութեամբ Մ. Տամատեանի, մասնակցութեամբ բոլոր պաշտօնական մարմիններուն եւ կուսակցական գործիչներուն: Ժողովը կը տեւէ ժամեր, վիճաբանութիւններ, տարբեր կարծիքներ, նոյնիսկ կ՛արծարծուին վերստին գաղթելու նիւթեր: Ժողովը մեծամասնութեամբ կ՛որոշէ մնալ ու պայքարիլ մինչեւ վերջ:
12 յունիսին կը սկսի գործել Ատանայի հայկական քաղաքապետութիւնը` հետեւեալ ստորաբաժանումներով.
1) Սպայակոյտ` վերին հրամանատարութեամբ, Ճան Շիշմանեանի
2) Պատերազմական ատեան (3 անձեր),
3) Արդարութեան ատեան,
4) Զէնքի եւ ռազմանիւթի հայթայթման եւ պահպանման մարմին,
5) Պարենաւորման մարմին,
6) Տնտեսական մարմին,
7) Տեղեկատուութեանց դիւան,
8) Թղթակցութեանց դիւան,
9) Յարաբերութեանց դիւան,
10) Զինամարզութեան սպայից խումբ` նորագիր զինուորներու համար:
Շուտով կը ստեղծուի առաջին` 250 կամաւորներէ կազմուած գունդը, որուն կը միանան քանի մը տասնեակ լեգէոնականներ:
Այս աշխատանքին զուգահեռ, կը զարգանար ֆրանքօ-քեմալական զինադադարը:
23 յունիսի երեկոյեան ժամը 8:00-ին Միհրան Տամատեանի բնակարանին մէջ, նախագահութեամբ Տամատեանին, տեղի կ՛ունենայ խորհրդակցական ժողով մը, որուն կը մասնակցին 4 կուսակցութիւններէ մէկական ներկայացուցիչ, վերին հրամանատարութենէ, 2 ներկայացուցիչ, ընդամէնը` 7 հոգի:
1) Ամբողջական Հայաստանի լիազօր պատուիրակ Միհրան Տամատեան,
2) Սահմանադիր ռամկավար կուսակցութեան լիազօր պատուիրակ Ապահ Պետրոսեան,
3) ՍԴ Հնչակեան կուսակցութեան լիազօր պատուիրակ Անդրանիկ Կէնճեան,
4) Վերակազմեալ Հնչակեան կուսակցութեան լիազօր պատուիրակ տոքթ. Բարեջանեան,
5) ՀՅԴաշնակցութեան լիազօր պատուիրակ տոքթ. Գրիգորեան,
6) Հայկական ուժերու վերին հրամանատար Ճան Շիշմանեան,
7) Լեգէոնական սպայ Վահան Փորթուգալեան:
Այս մարմինը` Գերագոյն ժողով անունով, կը դառնայ Կիլիկիոյ հայ քաղաքական կեանքը ղեկավարող անտեսանելի եւ միակ հեղինակաւոր ուժը: Այս մարմինն է, որ բացարձակ գաղտնապահութեան մէջ կը կարգադրէր ամէն ինչ: Նոյնիսկ 4 օգոստոսին հռչակուած աքթին մանրամասնութիւնները նախօրօք մշակուած ու ծրագրուած էր այս մարմինին կողմէ, ինչպէս նաեւ պատրաստած էր Սիհունի եւ Ճիհունի սահմաններուն մէջ զինեալ խումբերու գործունէութեան ուղեցոյցը:
Արժանի է յիշել առաջին հայկական զինեալ խումբը, որ ճամբայ կ՛ելլէ Ատանայէն դէպի Տէօրթեոլ, մօտ 100 հոգինոց խումբին մինչեւ Տէօրթեոլ կը միանան վերակազմեալ հնչակեան 100 հոգիներ: Անոնք միասնաբար կ՛ազատագրեն Այասը եւ շրջակայքը: Այս խումբը կ՛առնէ «Սիսուան» անունը, իսկ անոր կազմութեան գործին մէջ Ապահ Պետրոսեան կը բերէ իր կարեւոր օժանդակութիւնը, ինչպէս նաեւ` Տէր Յակոբեան:
20 յուլիսին «Սիսուան» խումբը կ՛ազատագրէ Ինճիրլիքը, դաշտին մէջ նաեւ կը քաղէ ցորեն եւ կ՛ուղարկէ Ատանա` քաղաքը փրկելու սովէն:
24 յուլիսին խումբը կ՛ուղղուի Ապտօղլու թրքական գիւղը, ուր անոր կը միանան հնչակեան եւ դաշնակցական խումբեր:
«Սիսուան» արշաւախումբին վեց օրուան ներկայութիւնը Ապտօղլու գիւղը 25-30 յուլիսին օրհնութիւն մը կ՛ըլլայ Ատանային, սովամահ հայութեան այդ վեց օրուան մէջ Ատանան կ՛ողողուի ցորենով, պտուղներով (մասնաւորաբար ձմերուկ) եւ անասուններով` 150 ոչխար, 15 եզ: Այս աւարը մօտ 200 կառքերով եւ ձիերով կ՛ուղարկուի Ատանա:
Սեւրի վեհաժողովի գումարման թուականը կը մօտենար: Կիլիկիոյ հայ ղեկավարները կը խորհին, որ խորհրդաժողովի գումարումէն առաջ քայլ մը պէտք է առնել, ու 31 յուլիսին Ատանայի Գերագոյն խորհուրդը վճռականութեամբ կը մօտենայ խնդրին:
Կ՛որոշէ 2 օգոստոսին` երկուշաբթի, ֆրանսական հովանաւորութեան տակ Կիլիկիոյ ինքնավարութիւն յայտարարել` զայն նկատելով իբրեւ ազատ երկիր` անկախ Թուրքիայէն:
Ցաւօք, կուսակցական մրցակցութիւնը կը խանգարէ քաղաքական որոշումը: 2 օգոստոս 1920-ին Դաշնակցութիւնը կը յայտարարէ Սիհուն-Ճիհուն Միջագետքի անկախութիւնը, 3 օգոստոսին Ազգայնական ազատագրական կուսակցութիւնը կը յայտարարէ իր գրաւման ենթակայ Դաշտային Կիլիկիոյ անկախութիւնը, եւ այս երկու յայտարարութիւններուն կը յաջորդեն ՍԴ Հնչակեան եւ Հ. սահմանադրական Ռամկավար կուսակցութիւններուն անկախութեան յայտարարութիւնները` իրենց զինեալ ուժերու գրաւման ներքեւ գտնուող հողամասերուն վրայ:
3-4 օգոստոսի գիշերը Գերագոյն խորհուրդին կողմէ կը խմբագրուի Կիլիկիոյ անկախութիւնը յայտարարող փրոթոգոլ մը: 4 օգոստոսին կէսօրէ առաջ կը գումարուի համաքրիստոնէական համագումար մը` բաղկացած հայ, յոյն, սուրիացի-քաղդէացի, ասորի-Յակոբիկեան յարանուանութիւններէն, որոնք կը քննեն յայտարարութիւնը, շատ լաւ կը գտնեն զայն եւ կը ստորագրեն: Ֆրանսական թրքասէր քաղաքականութիւնը ստիպած էր քրիստոնեայ բաղկացուցիչ ցեղերուն` դառնալ իրենց ճակատագիրին տէրը: Նոյն օրն իսկ աքթը մասնաւոր պատուիրակութեամբ եւ Միհրան Տամատեանի առաջնորդութեամբ կը յանձնուի գնդապետ Պրեմոնին, որ կը խոստանայ այդ աքթը հաղորդել Պէյրութ` զօրավար Կուրսին:
Յաջորդ օրը` 5 օգոստոսին, կ՛որոշուի վերջ տալ Ատանայի թրքական կառավարութեան ու ստեղծել եւ նստեցնել ինքնավար Կիլիկիոյ առժամեայ կառավարութիւնը: Կէսօրէ ետք ժամը 3:30-ին նոր կառավարութիւնը կ՛ուղղուի կառավարչատուն, ուր հազիւ Տամատեան կը գրաւէր կուսակալին պաշտօնատունը, ահա քիչ ետք, Մ. Կիզ (տեղեկատուական դիւանին պետը) եւ իրմէ ետք գնդ. Պրեմոն, նախ մեղմօրէն, յետոյ խիստ կերպով կը պահանջեն նոր կառավարութենէն, որ ցրուի` սպառնալով հակառակ պարագային բիրտ միջոցներու դիմել: Առժամեայ կառավարութեան համար ընտրուած եօթը անդամներէն վեցը կը գտնուին կառավարչատուն, անոնցմէ երեքը մասնաւորաբար կը ծառանան իրենց վրայ դրուած այդ արգելքին դէմ: Ասոր վրայ ալճերիացի զինուորներ կը բերուին ու սուինի ուժով կառավարչատունէն դուրս կը վռնտեն Տամատեանն ու անոր պաշտպանները: Թուրք կուսակալը կը հրաւիրուի վերագրաւելու իր աթոռը:
Այդ օրէն սկսեալ ֆրանսական զինուորական իշխանութիւնը, առանց նկատի առնելու Կիլիկիոյ քրիստոնեայ ցեղերու ինքնորոշման արդար իրաւունքը, այս անկախութեան շարժոյթին համար կը ցրուէ Իւրէիլի մէջ իր իսկ առաջարկով ու օժանդակութեամբ կեդրոնացած հայ ուժերը եւ խստօրէն կը հալածէ անոնց պետերը: Ան հետզհետէ Կիլիկիայէն կ՛արտաքսէ քեմփերուն մէջ հաւաքուած բազմահազար հայ գաղթականները եւ ի վերջոյ կ՛աքսորէ Հայոց ազգային միութիւնը:
Կարեւոր է, որ մեր ներկայ ժամանակներու քաղաքական գործիչները լաւ ուսումնասիրեն այդ դէպքերը եւ ըստ այնմ գործեն, ուշադրութեամբ ընտրեն իրենց քաղաքական, տնտեսական, ռազմական դաշնակիցները, որովհետեւ իւրաքանչիւր դաշնակից ունի իր սեփական քաղաքատնտեսական շահը, որուն համար կրնայ մէկ որոշումով խախտել եւ մահացու հարուած տալ արդար համաձայնութեան:
Պէտք է արթուն ըլլանք բոլոր ճակատներու վրայ, որպէսզի չկրկնուի «ասպետական» Ֆրանսայի «մարդկային» նախաձեռնութիւնը: